Christendom en liberalisme: Alexis de Tocqueville en John Stuart Mill
Door Niels de Leeuw
Alexis de Tocqueville (1805-1859) en John Stuart Mill (1806-1873) waren generatiegenoten. Tocqueville is dé denker over de moderne democratie en christendom. Mills boek On Liberty uit 1859 is een van de fundamenten van het politiek liberalisme. Politiek liberalisme en christendom hebben tegenwoordig soms een wat ongemakkelijke verhouding tot elkaar. Dat maakt het interessant de gemeenschappelijkheid van deze beide auteurs te verkennen.
Gemeenschappelijkheid
Mill was een bewonderaar van het werk van Tocqueville. Hij zag Tocqueville als verdediger van individualiteit tegen de toenemende invloed van de publieke opinie. Hij haalt Tocquevilles observatie aan dat de Fransen nu meer op elkaar lijken dan vorige generaties. Mill vreesde dat geheel Europa tot een eenvormige massa zou worden. Waar in China mensen tot een eenvormige massa versmelten door opvoeding en politiek, zag hij Europeanen eenvormig worden door de druk van de publieke opinie.1
Net als Tocqueville zag Mill in het christendom een kracht tegen de tirannie van de meerderheid. Tocqueville was door en door vertrouwd met het christelijk geloof en verwees regelmatig naar de inhoud van het christendom. Ook zag hij het verlangen naar vrijheid als een gave van God. Mill ging daarentegen in On Liberty niet in op de specifieke christelijke inhoud die hij in gedachten had om individuele vrijheid te verdedigen.
De bredere context
De gemeenschappelijkheid tussen Tocqueville en Mill is door de politieke filosoof Isaiah Berlin (1909-1997) in een bredere context gezet.2 Volgens Berlin zouden zowel Tocqueville als Mill vóór alles maatschappelijk en politiek pluralisme willen behouden. Door de verdediging van verschillende levensovertuigingen wordt de deur permanent open gehouden voor alternatieven en daarmee keuzevrijheid beschermd ten opzichte van de druk die uitgaat van de meerderheid.
Tocqueville en Mill hebben volgens Berlin een gedeelde haat tegen ‘menselijke hordes die zich op een slachtoffer storten’.3 Zij hebben beiden de wens mensen met afwijkende meningen tegen die hordes te beschermen. Zou het toeval zijn dat Mill, Tocqueville én Berlin woorden gebruiken die sterke verwantschap hebben met die van Psalm 62, 4: 10-11:
“Hoe lang stormen jullie op iemand af, proberen jullie hem gezamenlijk te vermorzelen… zelfs allen tezamen zijn ze minder dan niets. Stel geen vertrouwen in tirannie…”? 4
Op zijn minst laat het de culturele invloed van het christendom zien op deze liberale filosofen.
Diepere waarde van het christendom
Berlin wijst er ook op dat Mill in zijn persoonlijke geschriften is ingegaan op de diepere waarde van het christendom.5 Voor een goed beeld van het denken van Mill en de gemeenschappelijkheid met het denken van Tocqueville is dit van belang. Ook al was Mill atheïstisch opgevoed, hij hield het bestaan van God als mogelijk en zelfs waarschijnlijk. Daarnaast beschouwde hij Christus als de beste man die ooit had geleefd.
Net als Tocqueville achtte Mill het geloof echter een persoonlijke aangelegenheid. Mill benadrukte dat christelijke gemeenschappen geen druk mogen uitoefenen op anderen om zich (aan hun versie van) het christendom aan te passen. In zijn tijd kon in Engeland een atheïst worden veroordeeld of kon aan een belijder van een ‘niet erkend geloof’ zoals hindoeïsme of islam rechten worden ontzegd. Mill haatte dat.
Christelijk geloof en kerk
Het klassieke christelijke onderscheid tussen het eeuwige en het aardse zag Mill als een van de grootste kwaliteiten van het christendom.6 Volgens Mill heeft juist dat onderscheid de vrijheid van meningsuiting en pluralisme mogelijk gemaakt. De machtspositie van het christendom deed die grote kwaliteit volgens Mill echter teniet. Dit idee is verwant aan opvatting van Tocqueville dat door de macht van de kerk onder het Franse Ancien Régime de geestelijke kracht verloren ging. Tocqueville zag dan ook het grote belang voor het christendom om zich niet te verbinden met politieke en staatkundige macht.
Actualiteit
Wat levert deze vergelijking nu op? In de interpretatie van Mill en Tocqueville wordt ten onrechte de inhoudelijke waardering van het christendom vaak buiten beschouwing gelaten. Vooral bij Mill ligt de nadruk vaak op zijn kritiek op het christendom. Beiden keurden inderdaad versmelting van politieke macht en kerk af. Beiden hechtten daarentegen grote positieve betekenis aan het christendom zelf.
Hun actualiteit in dit verband is tweeledig: Tocqueville en Mill herinneren ons allen, inclusief de aanhangers van het liberalisme, aan de positieve betekenis van het christelijk geloof voor de moderne democratie. Tegelijk roepen zij de kerken op om afstand te blijven houden van politieke macht.
Vond je dit een boeiende blog? Lees meer en blijf op de hoogte door je aan te melden voor onze maandelijkse Blog Alert.
Niels de Leeuw is religiewetenschapper, publicist en docent levensbeschouwing en Global Perspectives in Den Bosch.
#Tocqueville #Johnstuartmill #Isaiahberlin #democratie #liberalisme #kerk #christendom #instituties #politiek #macht
Noten:
1. John Stuart Mill. (1859) Over vrijheid. Boom, Amsterdam, 2007. pp. 122-123.
2. Isaiah Berlin. (1969) John Stuart Mill and the Ends of Life. In H. Hardy (red.), Isaiah Berlin. Liberty. Oxford University Press, 2002. pp. 218-251.
3. Berlin. a.w., p. 238.
4. Willibrordvertaling KBS, geheel herziene uitgave 1995.
5. Berlin. a.w., p. 249.
6. Berlin. a.w., p. 250.