Coronaoverleg met kerken: een kwestie van traditie én recht
Door Ad van der Helm en Sophie van Bijsterveld
De nieuwe lockdown die de overheid de tweede helft van december 2021 instelde, vestigde opnieuw de aandacht op de positie van kerken en andere religieuze organisaties. Enkele commentatoren verdedigden in de krant dat het een ‘misser’ was om met beroep op de scheiding van kerk en staat kerken open te houden (Fokko Oldenhuis)1 of dat het simpelweg een kwestie van politiek was, lees: confessionele politiek (Ewout Jansen)2. Hun conclusie was duidelijk: kerken3 moeten niet anders behandeld worden dan willekeurige andere instellingen, zoals theaters en cafés. Ad van der Helm en Sophie van Bijsterveld zetten hier een andere visie tegenover.
De Grondwet garandeert voor niemand onbeperkte vrijheid, maar vrijheid ‘behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet’. Net als andere rechten, is de vrijheid van godsdienst en levensovertuiging dus aan beperkingen onderhevig. Ook het beginsel van scheiding van kerk en staat vrijwaart kerken niet van de mogelijkheid van beperkingen. Daaruit de conclusie trekken dat dús overheidsmaatregelen om het coronavirus tegen te gaan zonder meer op kerken moeten worden toegepast, is echter te kort door de bocht. Waarom?
Rechtsstaat als uitgangspunt
In een rechtsstaat is de uitoefening van de overheidsmacht begrensd. Dit cruciale uitgangspunt is op allerlei manieren verankerd in ons recht. Zo moet overheidshandelen berusten op de wet. Die wet wordt weer begrensd door de vrijheidsrechten van de burger, vastgelegd in de Grondwet en internationale verdragen. Zelfs wanneer er in de verste verte geen grondrechten in het geding zijn, dient de wetgever na te gaan of het te bereiken doel niet op een andere manier gerealiseerd kan worden dan door verplichtende regels.
Kritisch omgaan met de wet
Wanneer de beperkingsmogelijkheid van klassieke vrijheden zou betekenen dat wat de Grondwet met de ene hand geeft, met de hand van de gewone wetgever zomaar kan worden teruggenomen, is die vrijheid helemaal niets waard. Dat geldt voor de vrijheid van meningsuiting of betoging net zo goed als voor de vrijheid van godsdienst en levensovertuiging. Dán is vrijheid niet meer dan een kwestie van gewone (machts-)politiek. De vrijheid van de burger is dan louter de resultante van de speelbal van de politiek.
Proportionaliteit
Hoe moet die terughoudendheid van de wetgever dan handen en voeten krijgen? Daar zijn beproefde methoden voor. Zo toetst het Europees Hof voor de rechten van de mens of het doel van het overheidsingrijpen gerechtvaardigd is; soms worden doeleinden in de Grondwet of internationale verdragen geëxpliciteerd. Ook moet er een zekere urgentie zijn. Belangrijk is voorts dat een ingreep proportioneel is. Over die eerste twee criteria zal niet snel discussie zijn wanneer het om het tegengaan van de verspreiding van het coronavirus gaat. Dat is echter niet het enige om naar te kijken: het derde onderdeel van die toets is de beoordeling of een ingreep proportioneel is.
De Nederlandse regering heeft in haar benadering de proportionaliteit serieus genomen. Dat past bij zorgvuldig overheidsoptreden. Zij heeft ervoor gekozen om kerken en andere religieuze organisaties op hun eigen verantwoordelijkheid aan te spreken. Dat is geen politieke keuze; die keuze is wel degelijk gebaseerd op ons Nederlandse rechtssysteem en onze rechtscultuur.
Eigen verantwoordelijkheid
Het is dus niet zo dat de ‘minister niet ingrijpt’ of dat ‘de kerkgangers de vrije hand wordt gelaten’, zoals door genoemde auteurs wordt beweerd. Dat is een onjuiste weergave van de feiten. Dat blijkt uit het feit dat er in het overleg tussen de minister van Justitie (formeel ook de minister van Eredienst) en de kerkelijke koepelorganisaties concrete afspraken worden gemaakt.
Het vertrouwen op zelfregulering dat wij hier zien, past bij de traditie van omgang tussen overheid en religieuze organisaties zoals die zich over de vele jaren in Nederland ontwikkeld heeft. Die traditie maakt deel uit van onze rechtscultuur. Ook al dicteren de Grondwet en het (overigens niet in de Grondwet opgenomen) beginsel van scheiding van kerk en staat niet één-op-één deze handelwijze, de terughoudendheid die zij ademen ten aanzien van overheidsingrijpen binnen kerken speelt hier een grote rol. De houding ten opzichte van kerken en andere religieuze organisaties is dus niet een (partij-)politieke keuze of het gevolg van een onjuiste interpretatie van de Grondwet, maar een benadering die past bij onze rechts- en bestuurscultuur.
Een effectieve handelwijze
De afgelopen tijd heeft laten zien dat kerken en andere religieuze organisaties hun verantwoordelijkheid oppakken en zelf de nodige maatregelen nemen om de gezondheid van hun leden en van de samenleving waar zij een onderdeel van uitmaken, te beschermen. Deze handelwijze is effectief. Dan is ingrijpen vanwege de overheid niet nodig. Dat van de talloze religieuze gemeenschappen een enkele de randen van de afspraken heeft opgezocht, is ernstig te betreuren, maar doet aan deze conclusie geen afbreuk.
En die andere sectoren dan?
Is terughoudendheid van de overheid nu alleen kenmerkend ten aanzien van religieuze organisaties? Nee. De overheid gaat ook bij andere sectoren van de samenleving niet lichtvaardig om met de vraag van al of niet ingrijpen en niet alle andere sectoren worden onderling over een kam geschoren; ook wanneer er geen rechts- en bestuurstraditie is van zelfregulering. Een simpel beroep op gelijkheid gaat daaraan voorbij.
In deze ingewikkelde tijd is het antwoord op de vraag van te nemen maatregelen een permanente zoektocht. Het gebruiken van de crisis als hefboom om te morrelen aan een effectieve rechts- en bestuurstraditie is de verkeerde weg.
Vond je dit een boeiende blog? Lees meer en blijf op de hoogte door je aan te melden voor onze maandelijkse Blog Alert.
Ad van der Helm is priester van het bisdom Rotterdam, hoofddocent kerkelijk Recht, KU Leuven
Sophie van Bijsterveld is hoogleraar Religie, recht en samenleving, Radboud Universiteit Nijmegen
#Tocqueville #coronacrisis #kerken #religieuze organisaties #instituties #gelijkheid #vrijheid #zelfregulering
Noten:
- Fokko Oldenhuis, ‘Het virus stopt niet bij de kerkdeur. Behandel de kerk dus net zo als het café of het theater‘, in Trouw, 31 december 2021.
- Ewout Jansen, ‘Opinie: Code zwart? Dan moeten de kerken ook aan de coronaregels gaan geloven‘, in De Volkskrant, 23 november 2021.
- Onder ‘kerken’ worden hier ook andere religieuze organisaties verstaan.