'Echte' cultuur?

Datum bericht: 8 oktober 2021

Door Lennart Slagter

Het woord ‘cultuur’ wordt vaak in samentrekking met andere termen gebruikt, zoals ‘popcultuur’ en ‘multiculturalisme’. De conservatieve politicoloog Patrick J. Deneen (1964) is van mening dat  discussies over begrippen als deze helemaal niets meer met cultuur te maken hebben, ook al verwijzen deze daarnaar. Zij zijn volgens hem slechts manifestaties van de ‘liberale anticultuur’. 1 Hij stelt uitdrukkelijk dat liberalisme en ‘echte’ cultuur onverenigbaar zijn. Leven wij vandaag de dag werkelijk in een ‘liberale anticultuur’?

De ‘cultivering’ van de mens

Waarom kent volgens Deneen juist het liberalisme een problematische verhouding tot cultuur? Om die vraag te beantwoorden, is het zaak dat wij eerst begrijpen waar wij eigenlijk over spreken wanneer wij de term cultuur gebruiken. Deneen stelt vast dat het woord cultuur oorspronkelijk sterke connotaties heeft met landbouw. Dit is nog steeds zichtbaar in termen zoals ‘agricultuur’ en ‘cultivatie’. Deze link van cultuur met landbouw is allerminst toevallig. Daar wij met de term cultuur plaatsgebonden, gedeelde rituelen en/of gebruiken aanduiden, was landbouw oorspronkelijk de praktijk bij uitstek waarin de mens verantwoordelijkheid droeg voor de erfenis van zijn voorouders. Deze verantwoordelijkheid omvatte ook de zorg voor toekomstige generaties en de zorg voor de lokale, natuurlijke omgeving.

Waarom ondermijnt het liberalisme deze traditionele rol van cultuur volgens Deneen? Waarom leidt zij tot een ‘anticultuur’? Culturen veranderen immers altijd, de culturele manifestaties van de Renaissance zijn evenzo niet gelijk aan die van de Barok. Bovendien schuilt juist in de kritische houding ten opzichte van tradities, mogelijkerwijs, een bron van vooruitgang.

De ontklede mens

De oorzaak ligt, ironisch genoeg, in de voorstelling van de ‘natuurtoestand’. Liberale theoretici stellen de mens in deze natuurtoestand voor als volledig onafhankelijk en vrij. De mens is daarentegen uit noodzaak gaan samenleven om te voorzien in zijn levensbehoeften.

Bij dit samenleven zijn allerlei maatschappelijke verbanden en gebruiken ontstaan die door de liberale theoretici als volstrekt arbitrair worden beschouwd en als een obstakel voor individuele vrijheid. Volgens de theoretici van de ‘natuurtoestand’ zouden alleen op grond van wederzijdse overeenstemming verbanden mogen bestaan tussen mensen. De mens wordt zo op een abstract, theoretisch niveau, ‘bevrijd’ van zijn maatschappelijke verbanden, ‘bevrijd’ om met zijn eigen vrijheid en onafhankelijkheid in de hand genot en bezit na te streven.

color-g92725f52b_1280

De liberale anticultuur

Het afdoen van historisch gegroeide en lokaal gewortelde verbanden en gebruiken, oftewel cultuur, als arbitrair en onderdrukkend, is volgens Deneen de voornaamste oorzaak van de ‘liberale anticultuur’. Het werk van de eigen voorouders wordt een ballast in plaats van een fundament om op voort te bouwen. Ook de lokale gemeenschap wordt als een beperking voor de eigen ambities beschouwd. Deze fungeren hierdoor niet langer als bronnen van betekenis, niet langer als een vruchtbare grond voor cultivering van de mens, maar lijken een obstakel voor individuele vrijheid. In de leegte die hierdoor ontstaat wortelen zich vervolgens de manifestaties van de ‘liberale anticultuur’:

“Liberalism extends itself by inhabiting spaces abandoned by local cultures and traditions, leading either to their discarding or suppression or, far more often, to their contentless redefinition.” 2

De ‘liberale anticultuur’ heeft op deze wijze een schijnvertoning opgetuigd, in de vorm van onder andere popcultuur en multiculturalisme, aldus Deneen. Zo hebben de meeste producten van popcultuur vandaag de dag geen enkel substantieel karakter. Zij vergaan met de waan van de dag. Aangepast aan de vereisten van de liberale consumptiemaatschappij leveren zij enkel een snelle kick of shock op, bij uitstek bedoeld om onmiddellijk consumeerbaar te zijn.

Ook in het multiculturalisme ziet Deneen geen heil. Hij beschouwt het als een hopeloze poging de viering van alle culturen tegelijkertijd teweeg te brengen, zij het binnen de marges van een liberale staat. Daarnaast worden individuen geacht alle culturen tegelijkertijd te waarderen zonder uitdrukkelijk een nauwe verbondenheid te voelen met één specifieke cultuur. Hiermee wordt het plaatsgebonden karakter van een cultuur miskend, gezien vanuit de vroegere link met landbouw. Hierdoor heeft in zijn ogen geen enkele cultuur volledig bestaansrecht in een liberale staat.

Spiegel

De denkbeelden van Deneen ogen wellicht reactionair en de voorstelling die hij schetst van een ‘liberale anticultuur’ zal ongetwijfeld niet door iedereen gedeeld worden. Toch ervaren veel mensen vandaag de dag in een ‘wegwerpsamenleving’ te leven.3 Deze wegwerpsamenleving, evenals de problematische relatie tussen individualisme en traditie werden ook door Alexis de Tocqueville (1805-1859) aangekaart (zie hierover mijn vorige blog).4 De inzichten van Deneen staan daarmee niet volledig op zichzelf. Zijn werk slechts afdoen als een reactionaire, polemische onheilsprofetie is dan ook te kort door de bocht. Wellicht is het juist één van de vele spiegels die onze samenleving behoeft. Kritiek op heersend gedachtengoed is immers al vaak genoeg een bron van vooruitgang geweest ...

Vond je dit een boeiende blog? Lees meer en blijf op de hoogte door je aan te melden voor onze maandelijkse Blog Alert.

Lennart Slagter is masterstudent Filosofie van de Natuur- en Levenswetenschappen aan de Radboud Universiteit en was in 2020 als stagiair betrokken bij het project ‘Tocqueville, Religie en Democratie’.

#Tocqueville #Deneen #cultuur #liberalisme #vrijheid #traditie #individualisme #wegwerpsamenleving

Voetnoten:

1. Patrick J. Deneen, Why Liberalism Failed, Yale University Press: New Haven 2018, p.64-90.

2.Patrick J. Deneen, a.w. p.88.

3.Tocqueville heeft deze al voorspeld in 1840: “Ik ontmoet een Amerikaanse matroos en ik vraag hem waarom de schepen van zijn land zo zijn gebouwd dat zij maar korte tijd meegaan, en hij antwoordt mij zonder aarzelen dat de kunst van de scheepvaart elke dag zulke snelle vooruitgang boekt dat het mooiste schip weldra vrijwel nutteloos zou worden als het langer dan enkele jaren zou meegaan.” Alexis de Tocqueville (1840), Over de democratie in Amerika (integrale editie, vijfde druk), Lemniscaat: Rotterdam 2019, p.474.

4. Lennart Slagter. (2021, februari). Tocqueville: hoeder van de traditie? Tocqueville, religie en democratie. Tocqueville: hoeder van de traditie? - Tocqueville (ru.nl)