Bezielde verbanden
Door Doekle Terpstra
Er is meer dan staat en markt. De Nederlandse ‘polder’ van maatschappelijke organisaties heeft altijd een belangrijke rol gespeeld in het bereiken van consensus over bestuurlijke en politieke vraagstukken. De representativiteit van de klassieke middenveldorganisaties staat echter onder druk. Waar vinden wij nu de bezielde verbanden?
Het is bijzonder hoe actueel het gedachtengoed van Alexis de Tocqueville blijft. In de achterliggende maanden is een heftig politiek debat gevoerd over de samenspraak tussen het parlement en het kabinet. Er bestaat min of meer consensus over de gedachte dat wij ‘nieuwe politiek’ nodig hebben. Wat dat dan in de praktijk overigens zou moeten zijn, blijkt nogal weerbarstig. Duidelijk is wel dat er sprake is van een diepgaand gesprek over nieuwe en andere bestuurlijke verhoudingen om het parlementaire bestel voldoende veerkrachtig te houden. Dat is precies wat wij bij Tocqueville tegenkomen.
Staat en markt
Tocqueville zag de beweging naar de centralisatie van de overheidsmacht, het uitdijen van de overheid en de dwang van de publieke opinie als bedreigingen voor een veerkrachtige democratie. Daarmee wordt het beginsel van vrijheid als dragende pijler voor democratie bedreigd. Ook gelijkheid is niet een vanzelfsprekend gegeven. Het lijkt er op dat zelfs belangrijke en eminente vertegenwoordigers van het liberale gedachtengoed een revival bepleiten van de staat. De grenzen van de marktwerking lijken bereikt te zijn.
Erosie van de polder
Er valt nog meer te zeggen over die nieuwe bestuurlijke verhoudingen, buiten de staat en buiten de markt. Nederland is van oudsher het land van de spreekwoordelijke polder. De polder is bij uitstek de plaats waar via doorwrochte dialoog wordt geprobeerd over de oplossing van veelal complexe maatschappelijke vraagstukken overeenstemming te bereiken.
Het maatschappelijk middenveld, met een variëteit aan organisaties, is de representant van dit vertegenwoordigend overleg. De afgelopen jaren hebben echter laten zien dat de klassieke verbinding via een lidmaatschap met deze organisaties aan erosie onderhevig is.
Steeds minder mensen zijn lid van organisaties als vakbonden, omroepverenigingen, ouderenorganisaties, of politieke partijen. Daarmee komt de representativiteit van deze partijen, die van oudsher van grote betekenis zijn gebleken, steeds meer onder druk te staan. De vraag wie nu wie vertegenwoordigt komt steeds nadrukkelijker aan de orde. Dit raakt de vitaliteit van de democratie.
Maatschappelijke democratie
De kracht van democratie weerspiegelt zich in de politieke dialoog op de ‘Haagse vierkante kilometer’, maar nog nadrukkelijker wordt de ziel, de vitaliteit van de democratie beleefd in de samenleving, bij burgers zelf; met een ander woord: in de maatschappelijke democratie. Wanneer de vertegenwoordigende organisaties nu steeds meer aan belang gaan verliezen, plaatst ons dat voor uitdagende vragen. Hoe krijgt dat bezielde burgerschap dan vorm en hoe heeft het invloed op de politieke besluitvorming? Wat is de interactie tussen het rijk en de burger, en hoe vindt dat plaats in een georganiseerde dialoog?
Dilemma’s
Tocqueville kon zich in zijn tijd volstrekt geen voorstelling maken van de grote uitdagingen waar de complexe samenleving van nu mee te maken heeft. Vooral de klimaatuitdaging brengt in deze eeuw existentiële vragen met zich mee. Veranderingen moeten als conditio sine qua non gepaard gaan met actieve betrokkenheid van burgers, die draagvlak bieden voor de te nemen besluiten en zich herkennen in de gekozen richtingen. De uitdaging is echter zo dringend, dat dit noopt tot daadkrachtige politieke besluitvorming waardoor wij ons eigenlijk geen uitputtende dialoog kunnen permitteren. Geen gepolder meer met onder druk staande organisaties en ook hier nieuwe wegen zien te vinden?
Nieuw burgerinitiatief
Boeiend is dat de nieuwe paden inmiddels volop gelegd worden, zonder dat deze al expliciet worden gezien. Als reactie op de enorme uitdagingen en de hapering van het vertegenwoordigend overleg zijn er inmiddels allerlei nieuwe bottom up initiatieven van burgers die de uitdaging niet op z’n beloop willen laten.
Coöperaties, gedragen en vormgegeven door actieve betrokkenen, zijn zich op grote schaal aan het ontwikkelen. Burgers zijn daarmee vormgevers van hun eigen lokale gemeenschap en zijn ‘disruptief’ ten opzichte van de bestaande gestolde belangen.
Nieuwe bezieling
Deze nieuwe initiatieven doorbreken de geijkte structuren en systemen en zijn de vormgevers van de (nieuwe) bezielde samenleving. Het is alleszins de moeite waard dat de politiek hieruit lering trekt. Indachtig het gedachtengoed van Tocqueville is het van grote betekenis dat de politiek niet louter tot de slotsom komt dat de grenzen van de marktwerking wel zo ongeveer bereikt zijn en dat als gevolg daarvan de rol van de staat zou moeten toenemen. Komen de grenzen van de mogelijkheden van de staat niet evenzeer in beeld?
Deze retorische vraag leidt tot de conclusie dat het belangrijk is dat de nieuwe maatschappelijke beweging van burgers zelf gezien wordt en gefaciliteerd wordt. De bezielde samenleving verdient alle ruimte.Gebeurt dat niet, dan dreigen democratische vrijheid én gelijkheid onder druk te komen. Dat is een dreigend perspectief voor ons allemaal.
Vond je dit een boeiende blog? Lees meer en blijf op de hoogte door je aan te melden voor onze maandelijkse Blog Alert.
Doekle Terpstra is voorzitter van Techniek Nederland, de ondernemersorganisatie voor de installatiebranche en de technische detailhandel. Hij was onder meer voorzitter van het College van Bestuur van Hogeschool InHolland (2010-2014), voorzitter van de HBO-Raad (2005-2010) en voorzitter van Vakcentrale CNV (1999-2005). Ook was hij lid van het Dagelijks Bestuur van de SER.
#Tocqeuville #democratie #instituties #politiek #maatschappij #middenveld #polder #coöperaties #staat #markt #bezieling #burgerschap