Democratische rusteloosheid

Door Emma Cohen de Lara

Houden het streven naar gelijkheid en rusteloosheid verband met elkaar? Emma Cohen de Lara laat op drie manieren zien hoe rusteloosheid in de hand wordt gewerkt door de gelijkheidsgedachte in een democratie. Moet gelijkheid als voornaamste waarde in onze democratische samenleving worden nagestreefd?

Wij zijn allemaal wel eens rusteloos. Vooral tijdens de Corona-pandemie hebben wij rusteloosheid ervaren. Het gedwongen thuis zitten gaf velen, met name jongeren, het gevoel dat er een stukje van hun leven werd afgenomen. Dit blog laat zien dat rusteloosheid mogelijk op andere manieren gevoed wordt.

Een gevoel van voortdurende rusteloosheid is onprettig. Het betekent dat wij uit balans zijn en een gebrek aan genoegzaamheid en innerlijke vrede ervaren. Rusteloosheid houdt zelfs verband met gevoelens van depressie, ongerustheid en angst. Vaak gaat het om de angst om iets van het leven te missen. Daarvoor bestaat zelfs een term: FOMO, oftewel Fear of Missing Out.

Volgens Alexis de Tocqueville (1805 – 1859) is rusteloosheid inherent aan een democratische samenleving. Er bestaat een verband, zo stelt hij, tussen rusteloosheid en het principe van maatschappelijke gelijkheid, dat in een democratie gemakkelijk verabsoluteerd wordt. Dit geeft te denken: hoe kan iets positiefs, namelijk gelijkheid, toch samengaan met iets negatiefs, namelijk chronische rusteloosheid?

Democratie en gelijkheid

Volgens Tocqueville betekenen democratische verhoudingen tussen mensen dat er op allerlei manieren naar gelijkheid wordt gestreefd. Ik geef hier twee voorbeelden. Mensen in een democratische samenleving zijn vaak op materiële welvaart gericht volgens Tocqueville. In een democratische samenleving, zonder voorgegeven standen, kan en moet iedereen voortdurend zijn eigen materiële positie verzekeren. Dat leidt tot een sterke gerichtheid daarop.

Een tweede manier waarop in een democratie gelijkheid wordt nagestreefd, volgens Tocqueville, is een soort gelijkheid van kansen: alle beroepen staan voor iedereen open. De voorrechten van de adel in een standenmaatschappij bestaan in een democratie immers niet. In een democratie kan in principe iedereen op eigen kracht in elk beroep aan de top komen.

Gelijkheid en rusteloosheid

Het hebben van gelijke mogelijkheden in materieel en professioneel opzicht is natuurlijk een groot goed. Toch ontwaart Tocqueville een schaduwzijde van het streven naar gelijkheid. In Over de democratie in Amerika observeert hij dat de democratische Amerikanen ernstig en droevig overkomen, in tegenstelling tot de inheemse volkeren die, ook al worden zij onderdrukt, eerder een serene aanblik geven en een opgewekt humeur tonen. Dergelijke ernst en droefheid heeft volgens Tocqueville te maken met de rusteloosheid die door de gelijkheidsgedachte op tenminste drie manieren in de hand wordt gewerkt.

Het sublieme instinct bekneld

Ten eerste zit er, volgens Tocqueville, in de menselijke ziel nu eenmaal het ‘sublieme instinct’: liefde voor het onsterfelijke en het oneindige. Dit ontstijgt het materiële bestaan. De democratische mens ziet deze spirituele verlangens echter bekneld door het democratisch bestel waarin hij van nature aangespoord wordt om de materiële welvaart na te streven. Dit zorgt ervoor dat het natuurlijke spirituele instinct verveeld raakt en onrustig wordt: ’hoezeer men ook probeert haar af te leiden, zij verveelt zich weldra, en raakt onrustig en geagiteerd te midden van de zinnelijke genoegens’.¹ Bij enkelen, zo stelt Tocqueville, leiden de beperkingen tot spirituele uitspattingen, waarbij men het gezonde verstand uit het oog verliest. Het gevoel van rusteloosheid in een democratie is dus deels een spirituele onrust.

Voortdurende competitie

Ten tweede zorgt de openheid van beroepsmogelijkheden voor een discrepantie tussen de hoop om snel carrière te maken en de praktijk waarin er, juist door de sociale gelijkheid, een enorme concurrentie is. Iedereen heeft gelijke kansen, maar moet tegelijkertijd opboksen tegen iedereen. Dit leidt tot rusteloosheid: ‘De constante tegenstelling tussen de instincten die uit gelijkheid voortvloeien en de middelen die zij verschaft om ze te bevredigen, pijnigt de ziel en mat haar af,’ schrijft Tocqueville.²

Perfecte gelijkheid is onmogelijk

Tocqueville ziet ook een derde reden voor rusteloosheid in democratische samenlevingen. De democratische samenleving streeft ernaar om in allerlei opzichten zoveel mogelijk gelijkheid te bewerkstelligen. Echter, perfecte gelijkheid is onmogelijk. Absolute en volledige nivellering zal volgens Tocqueville altijd stranden vanwege een zekere natuurlijke ongelijkheid tussen mensen, vooral op intellectueel vlak.

Tocqueville ziet dat hoe meer een samenleving op gelijkheid is gericht, hoe meer mensen de allerkleinste ongelijkheid als een doorn in het oog ervaren. Wederom heeft dit onrust tot gevolg. Hoe groter de gelijkheid in de samenleving, hoe minder de behoefte aan gelijkheid daadwerkelijk verzadigd kan worden.

Gelijkheid niet als absolute waarde

Tocquevilles inzichten zetten aan tot nadenken en kunnen ons helpen om onze eigen situatie beter te begrijpen. Het gevoel van rusteloosheid dat wij ervaren is onprettig, maar mogelijk is dit inherent aan het leven in een democratische samenleving. Natuurlijk moeten wij niet terug naar een ondemocratische ongelijkheid om de onrust maar tegen te gaan. Maar Tocqueville nodigt ons wel uit om na te denken of gelijkheid wel de allerhoogste waarde is of dat er ook andere waarden zijn – zoals vrijheid, vriendschap, de zorg voor elkaar – die de behoefte aan gelijkheid kunnen inkaderen. Want hoe mooi de gelijkheid ook is, innerlijke rust ervaren is toch ook fijn.

Vond je dit een boeiende blog? Lees meer en blijf op de hoogte door je aan te melden voor onze maandelijkse Blog Alert.

Emma Cohen de Lara is senior docent politieke theorieën aan het Amsterdam University College en momenteel gastdocent aan de Universiteit van Navarra. Ze co-redigeerde Literature and Character Education in Universities. Theory, Method, and Text Analysis. Routledge, 2021.

#Tocqueville #democratie #rusteloosheid #gelijkheid #waarden #normen #samenleving #competitie

Voetnoten:

1. Alexis de Tocqueville. 2011. Over de democratie in Amerika. Rotterdam: Lemniscaat, boek 2, deel 2, hoofdstuk 12.

2. Ibid., boek 2, deel 2, hoofdstuk 13.