De ene tolerantie is de andere niet! - Reageren
DoorRien Fraanje
Alexis de Tocqueville was gefascineerd door de prille, ontluikende democratie in Amerika zonder dat hij die blind bewonderde. Zijn blik was er een van verwondering. Daardoor zag hij ook scherp de risico's en keerzijden van een democratie. Tocqueville waarschuwde dat een democratie in haar tegendeel kon verkeren: een tirannie van een meerderheid.
Democratische tirannie voorkomen
Om een democratische tirannie te voorkomen is tolerantie vereist. Wij moeten leren verdragen wat wij zelf afkeurenswaardig of misschien zelfs onverdraaglijk vinden. Ware tolerantie betekent daarom altijd machtsoverwicht van de tolerante over de getolereerde. Hij kán het gedrag of de opvatting verbieden, maar doet dat toch niet. Kortom, een onmisbare houding om de door Tocqueville gevreesde tirannie te vermijden.
Ik krijg steeds vaker de indruk dat de meerderheid in onze samenleving er een andere opvatting over tolerantie op na is gaan houden. Een goed voorbeeld van die verschuiving geeft de vergelijking tussen de manier waarop de Tweede Kamer in 2000 sprak over een ambtenaar van de burgerlijke stand met gewetensbezwaren bij het huwen van homoparen en de manier waarop daarover veertien jaar later gedebatteerd.
Klassieke tolerantie
In 2000 stemde een meerderheid van de Tweede Kamer voor openstelling van het huwelijk voor paren van gelijk geslacht. Nederland was daarmee het eerste land en ook trendsetter. Vele landen volgden het Nederlandse voorbeeld. De kleine christelijke partijen vroegen bij de behandeling van het wetsvoorstel aandacht voor trouwambtenaren die vanwege gewetensbezwaren homoparen niet konden of wilden trouwen. GroenLinks-woordvoerder Femke Halsema steunde het pleidooi van haar SGP-collega Van der Staaij. Zij merkte op dat het pleiten voor tolerantie en gelijkberechtiging als logische keerzijde heeft dat er ruimte is voor religieuze andersdenkenden. De Kamer ging inderdaad akkoord met een praktische regeling waarbij iedere gemeente in staat moest zijn om een homohuwelijk te sluiten, maar ambtenaren van de burgerlijke stand met bezwaren zich konden laten vervangen door een collega.
Tolerant of intolerant?
Veertien jaar later diende D66 een wetsvoorstel in die aan deze praktische regeling een einde moest maken. Laat ik voorop stellen: daar waren op zich goede argumenten voor aan te voeren. Maar uit de toelichting bij de initiatiefwet en de verdediging van het wetsvoorstel door initiatiefnemer Pia Dijkstra bleek hoezeer het tolerantiebegrip in de Tweede Kamer in een relatief korte tijd is veranderd. ChristenUnie-woordvoerder Seegers ging uitgebreid in op wat volgens hem tolerantie is. Daarbij verwees hij naar de klassieke betekenis van het verdragen van het onverdraaglijke. De reactie van Dijkstra was dat een discussie over de betekenis van tolerantie geen zin heeft: "De ene vraagt in wezen tolerantie van de ander voor zijn godsdienstige overtuiging en zijn daarop gebaseerde gewetensbezwaren. De ander wil tolerant zijn, maar als hij zich verdiept in de inhoud van de godsdienstige overtuiging, komt hij al snel tot de bevinding dat die overtuiging in zichzelf intolerant is ten opzichte van homoseksuelen. Dat zou in wezen leiden tot tolereren van intolerantie."
Verschuiving
Zie hier de verschuiving. Tolerantie was een houding die je zelf moest oefenen in het verdragen en gedogen wat bij jou weerstand of zelfs weerzin oproept. Nu is tolerantie een norm geworden waaraan anderen moeten voldoen. Doen zij dat niet dan zijn zij intolerant en met intoleranten hoef je geen rekening te houden. Je hoeft niet tolerant voor de intoleranten te zijn. En de meerderheid bepaalt wat de tolerante norm is. Precies niet zoals Tocqueville het bedoelde.
Rien Fraanje is Secretaris-directeur bij de Raad voor het Openbaar Bestuur en was van 2015 tot 2017 (waarnemend) directeur van het wetenschappelijk instituut van het CDA.