Geestelijke en wereldlijke macht
Tocqueville schrijft in zijn De la démocratie en Amérique: “Het volk regeert over de Amerikaanse politieke wereld als God over de wereld.” Dit onderscheid tussen democratie en theocratie moeten wij lezen tegen de achtergrond van de aloude spanning in het westen tussen staat en kerk, tussen wereldlijke en geestelijke macht, tussen politiek en religie. Marin Terpstra gaat na welke betekenis het onderscheid geestelijk en wereldlijk vandaag de dag heeft.
Tocqueville wijst een institutionele inbedding van Gods regering in deze wereld af: Zijn rijk blijft voor mensen zuiver geestelijk en houdt afstand tot de “politieke wereld”. Voor Tocqueville betekent dat kort gezegd: wanneer mensen hun geweten afstemmen op Gods regering van de wereld, dan weerstaan zij de verleiding van almachtsfantasieën. In de lijn van een modern politiek denken dat democratisch is in de zin dat het de maatschappij volledig als mensenwerk beschouwt, stelt dit de vraag wat nog de status kan zijn van deze geestelijke dimensie. Een geestelijke macht in de gedaante van een kerk met een potestas indirecta (in temporalibus) lijkt niet aan de orde. Voorbij de oude twist tussen staat en kerk blijft eigenlijk alleen nog het radicaal doordenken van het onderscheid tussen wereldlijk en geestelijk over. In welke zin kunnen we vandaag nog dit onderscheid betekenis geven? En in welke zin kan hier nog sprake zijn van onderscheiden machten?
Een eeuwenoud onderscheid
Het onderscheid tussen geestelijk en wereldlijk is al van oudsher in het christendom aanwezig, maar heeft uiteraard oudere wortels. Paulus zet de wijsheid van de wereld tegenover de goddelijke wijsheid (Korintiërs 1:20-21; Kolossenzen 2:6-10). Het gaat om een onderscheid dat de menselijke geest betreft, die zich op de goddelijke boodschap kan richten maar ook vooral met wereldse zaken bezig kan zijn; gangbare termen voor deze twee geesteshoudingen zijn hier achtereenvolgens pneuma en psyche. Talloze stromingen in het christendom hebben de geestelijke afstand tot de wereld zo ver mogelijk proberen door te voeren, met als keerzijde een afkeer van de wereldlijke gestalten van de christelijke gemeenschap. Wie zich vooral in de geest wil ophouden, idealen in hun zuiverheid wil blijven koesteren, keert zich af van maatschappelijke instellingen en de ‘vuile handen’ die deelname aan de maatschappij met zich meebrengt. Een andere vraag is: wat doet omgekeerd een maatschappij die vooral nog wereldlijk wil zijn met de geest?
Moderne wereldlijke machten
In zijn onlangs verschenen opstel (Doe zelf normaal. Menselijk recht in tijden van datasturing en natuurgeweld, uitgegeven bij Prometheus) en al eerder in zijn vele columns ziet Maxim Februari bovenal bedreigingen voor de democratie en de rechtstaat. Wereldlijke machten nemen volgens hem de vorm aan van regeringen (publieke en private ondernemingen in innige samenwerking) die met een beroep op een noodtoestand (pandemie, ecologische crisis, energiecrisis en noem maar op) en met behulp van vooral informatietechnologie de mensheid in veilige banen (beweren te) sturen. Wat Februari aan het omzeilen van democratische verantwoording, publieke discussie en de rechten van burgers en mensen vooral zorgen baart, is het verdwijnen van de betekenis en rol van het belichaamde denken, dat wil zeggen mensen van vlees en bloed die hun gedachten in het openbaar kenbaar maken en met elkaar in gesprek gaan.
Een dieper probleem
In mijn benadering zit er achter deze teloorgang van democratie en rechtsstaat een veel dieper probleem. De bedreiging is volgens Februari namelijk afkomstig van een te grote gerichtheid van de geest (van de leidende elites in de wereld) op de fysische wereld – de aarde die antwoordt op de levenswijze van de westerse mensheid en de materiële werkelijkheid van computers en hun geestloze en vaak duistere berekeningen. Uiteraard gaat het ook hier om gedachten, en dus om geest, maar wel om een geesteshouding die alleen nog op fysische werkzaamheid gericht is.
Democratie en rechtsstaat verwijzen juist naar een ander soort geesteshouding waarin ruimte is voor kunstzinnige verbeelding, het ontwerpen van utopieën, denkbeelden over het goede leven, nadenken over wat maatgevend is voor het menselijk bestaan. Wanneer dergelijke vragen geen publieke betekenis meer hebben, maar hoogstens persoonlijk voor mensen van belang zijn, zijn ook democratische en rechtsstatelijke instellingen overbodig.
Ruimte voor de bespiegelende geest
De opkomende macht van een wereldlijke geest botst hier op de tanende macht van de bespiegelende geest, de ruimte waarin een andere wereld kan verschijnen. Voorheen was deze geest aanwezig in maatschappelijke instellingen, ofwel in een kerk en haar geestelijke leiders, ofwel in een sterke morele grondslag van maatschappelijke ordeningen – de ‘geest van de wetten’ (Montesquieu) of burgerdeugden. Met de opkomst van de massademocratie verschijnt de geest ook als publieke opinie, volksaard, nationale identiteit of tijdgeest. Vandaag denken veel mensen nog steeds dat deze geest doorslaggevend is en beroepen zij zich daarop. De breinwetenschap toont echter aan dat geest alleen maar bestaat in ieders brein (ondanks de misleidende titel ‘wij zijn ons brein’), en zelfs daar als bewustzijn de tweede viool speelt. Geest bestaat alleen nog maar in een verwijzing naar beweegredenen van mensen. Inmiddels – zo laat Februari zien – menen velen dat algoritmes een beter begrip van mensen hebben dan de mensen zelf. Kortom, de crisis van de democratie en de rechtsstaat is een geestelijke crisis, een crisis van de geest. Het geestelijk leven van mensen staat onder druk wanneer ons lijfelijke bestaan alleen nog maar gedrag is gestuurd door prikkels uit een geautomatiseerde omgeving.
Vond je dit een boeiende blog? Lees meer en blijf op de hoogte door je aan te melden voor onze maandelijkse nieuwsbrief.
Marin Terpstra was tot mei 2020 Universitair Docent Politieke Filosofie aan de Radboud Universiteit, geniet nu van zijn pensioen en werkt aan een boek over de verhouding tussen politiek, religie en filosofie: https://www.marinterpstra.nl.
#Tocqueville #wereldlijkemacht #geestelijkemacht #democratie #rechtsstaat #politiek #overheid #kerk #christendom #Montesquieu #MaximFebruari #utopie #algoritmen #crisis
Verder lezen:
• Theocratie en democratie de vraag naar de politieke wil, in Sophie van Bijsterveld en Hans-Martien ten Napel (red.), Een nieuwe politieke formule. Ideeën voor staat en samenleving geïnspireerd door Alexis de Tocqueville, Boomjuridisch, Den Haag 2021, 83-104.
• ‘De politieke theologie van een potestas indirecta’, in Marin Terpstra, Theo de Wit, Waarom tolerantie niet de hoogste waarde kan zijn. Over de omgang met heilige zaken, Damon, Eindhoven 2019, blz. 21-53.
• Project Res Mixtae: https://marinterpstra.nl/resmixtae/inhoudsopgave/