Van individualisme naar individualiteit

Door Maurits de Jongh

Maatschappelijke kwalen worden vaak toegeschreven aan het hedendaagse individualisme. Of het nu gaat om de eenzaamheid van onze ouderen, het onvermogen om duurzaam te consumeren, de mentale gezondheid van onze jongeren, het tekort aan sociale huurwoningen, of de leegloop van de kerkbanken en vakbonden: het ‘doorgeslagen’ individualisme is als snel de boosdoener. Maar wat bedoelen we precies met het individualisme? Maurits de Jongh bespreekt twee betekenissen van dit begrip: egoïsme en een gebrek aan verbondenheid.

Individualisme wordt vaak gereduceerd tot egoïsme. Met egoïsme bedoelen wij een denk- en handelswijze waarbij de bevrediging van het eigenbelang prevaleert boven het belang van anderen. Wij zien hier duidelijke raakvlakken met de definitie van Van Dale van het individualisme vinden, namelijk “het stellen van de rechten van het individu boven die van de gemeenschap.” De notie dat individuen hun verlangens kunnen prioriteren, en deze op de minst kostbare manier proberen te bevredigen, vormt de kernaanname van de moderne economische wetenschap. Het is dé eigenschap die ons ‘rationeel’ maakt. Het systeem van individuele rechten en plichten, met name aangaande privé-eigendom, geeft uitdrukking aan dit rationele egoïsme.

Begripsverwarring

Een kritische economiestudent zou echter protesteren tegen de verwarring van eigenbelang met egoïsme. Mijn rationele vermogen om A boven B, B boven C, en A boven C te prefereren zegt immers niets over de inhoud van mijn verlangens A, B, of C. Deze kunnen egoïstisch en gierig van aard zijn, maar net zo goed altruïstisch of ‘belangeloos’. Ik bevorder mijn eigenbelang door bij de bakker het brood van mijn voorkeur te kopen, net zoals de bakker zijn eigenbelang dient door het aan mij te verkopen. De vraag of ik het brood nu helemaal zelf opeet of juist deel met anderen, en of de bakker zijn inkomsten nu aan een goed doel of aan zijn eigen vakantie besteedt, is – zo weten we sinds Adam Smith – een tweede. Strikt genomen is de economische wetenschap dus eerder gebaseerd op een methodologisch individualisme dan op een moreel egoïsme. Ons denken en handelen zou onvermijdelijk egocentrisch of zelf-referentieel zijn, maar daarmee nog niet egoïstisch of zelf-preferentieel.

Tocqueville en het begrip ‘individualisme’

Ook Tocqueville maakte een scherp onderscheid tussen egoïsme en individualisme. Hij noemde het eerste begrip echter een ‘blind instinct’, terwijl het laatste als ‘reflectief en vredig sentiment’ gestoeld is op een verdwaald oordeelsvermogen, waarin het individu zich vanuit een gedeelde, publieke wereld terugtrekt in een nauwe, private bubbel van familie en vrienden. Het gevolg is niet alleen dat wij de ‘innige band waarmee privaat en algemeen belang zich verenigen’ uit het oog verliezen, waarschuwt Tocqueville. In meer fundamentele zin staat het individualisme voor een verlies van de wereld, voor een proces dat Hannah Arendt wereldvervreemding noemt.

Het individualisme als gebrek aan verbondenheid, als bijl aan de wortel van wat Tocqueville ‘de kunst van het verenigen’ noemt, heeft echter verschillende uitingsvormen. Enerzijds versterkt het een atomistisch wereldbeeld dat vaak aan Hobbes wordt toegedicht. In dat beeld vormt het individu letterlijk een losgezongen en eenzame atoom, separaat van (in plaats van verbonden met) zijn medemens. Anderzijds resulteert het individualisme in een ‘volgzame’ en ‘vormloze’ massa, stelt Tocqueville. Zo’n conformistische massamaatschappij heeft juist te weinig (in plaats van teveel) oog voor het individu. Voor Tocqueville kan de unieke persoonlijkheid van ieder individu alleen in de publieke ruimte tot uitdrukking komen, in een gedeelde wereld van maatschappelijke, politieke, en religieuze relaties.

Het belang van individualiteit

Paradoxaal genoeg kunnen wij met Tocquevilles kritiek op het individualisme juist ook het belang van individualiteit herwaarderen. Hij maakt ons waakzaam voor een onnozele tegenstelling tussen individu en gemeenschap, tussen liberalisme en communitarisme of socialisme. Daar waar wij in de Joodse traditie een particularistische nadruk vinden op ‘de gemeenschap’ of ‘het (uitverkoren) volk’, onderschrijft Tocqueville het primaat van de individuele persoon in de universalistische, christelijke traditie – van een persona met een eigen biografie. En net als Hegel ziet hij respect voor individuele rechten, en waardering voor individualiteit in verbondenheid met anderen, als een van de voornaamste morele prestaties en feiten van de moderne wereld.

Laten we er dus vooral, Tocqueville indachtig, voor oppassen dat we in ons beklag over hedendaags maatschappelijk onbehagen de baby-van-de-individualiteit weggooien met het badwater-van—het-individualisme.

Vond je dit een boeiende blog? Lees meer en blijf op de hoogte door je aan te melden voor onze maandelijkse nieuwsbrief.

Maurits de Jongh is als universitair docent verbonden aan het Ethiek Instituut van de Universiteit Utrecht.

#Tocqueville #individualisme #egoïsme #atomisme #verbondenheid #gemeenschap #individualiteit #liberalisme #communitarisme #socialisme #ThomasHobbes #AdamSmith #HannahArendt