Kerkelijkheid en kapitalisme
Door Jurn de Vries
“Hun zuiver puriteinse afkomst [en duizenden andere oorzaken] moesten er wel toe leiden dat de Amerikaanse geest zich in extreme mate ging richten op zuiver materiële zaken. … Alleen door de religie richt hij [de Amerikaan] af en toe vluchtige en verstrooide blikken ten hemel.” - Alexis de Tocqueville, Over de democratie in Amerika.1
Hoe is het mogelijk dat de Verenigde Staten van Amerika tegelijk het meest kerkse en het hardvochtigste kapitalistische land van de wereld is? De onkerkelijkheid is er veel minder dan in West-Europa, al neemt deze de laatste tijd wel toe. Het bijna wekelijkse kerkbezoek varieert er per staat van 23 tot 63% van de bevolking (cijfers uit 2008).2 Kom daar in Europa eens om! Tegelijk zijn de inkomens- en vermogensverschillen er veel groter dan in West-Europa en de sociale voorzieningen minimaal. In West-Europese ogen een vreemd contrast.
Tocqueville zag juist een oorzakelijk verband tussen religiositeit en materialisme in Amerika. Terecht?
De verklaring van Max Weber
Decennia later ontvouwde de Duitse socioloog Max Weber (1864-1920) de these dat er een direct verband is tussen calvinisme en kapitalisme. Materiële voorspoed zou een blijk zijn van Gods zegen en Gods zegen weer een blijk van iemands uitverkiezing. Daardoor ging een sober leven gepaard met opstapeling van rijkdom. Weber is vaak misverstaan, als zou hij deze denkwijze rechtstreeks terugvoeren op Calvijn. Calvijn laat zich in zijn geschriften heel anders uit over arbeid en rijkdom. Zijn uitgangspunt is Lucas 7:31: “Behandel anderen zoals je wilt dat ze jullie behandelen.” Weber schrijft echter nadrukkelijk dat hij niet doelt op de persoonlijke opvattingen van Calvijn, maar over het calvinisme als stroming in de gedaante die het tegen het eind van de 16de eeuw en in de 17de eeuw in bepaalde gebieden had aangenomen.3 Hij doelde daarmee op de puriteinen, een groep die een stroming in het calvinisme vertegenwoordigde die de aandacht sterk richt op de innerlijke geloofsbeleving en een strikte levenswandel. Veel Britse puriteinen waren vanwege de weerstand in eigen land naar de Nieuwe Wereld geëmigreerd.
Tweedeling in het leven
Tocqueville kon deze Weber-these niet kennen, want hij leefde zestig jaar eerder. Maar als scherpe waarnemer heeft hij hetzelfde verband onderkend en de vinger op de zwakke plek gelegd. Het grote risico van de puriteinse levenshouding is dat het materialistische streven zo gaat overheersen dat de religieuze drijfveer op de achtergrond raakt. Er ontstaat dan een tweedeling in het leven, door Tocqueville raak getypeerd in de tweede zin die wij hierboven van hem citeren. Weber signaleert het begin van die ontsporing al bij Benjamin Franklin (1706-1790). Zo kon het huidige Amerika ontstaan met haar kapitalistische uitwassen en schrijnende armoede.
Europese protestanten
Op het Europese continent zijn de protestanten de reformatoren zelf blijven lezen, met een sterk sociaal gestempelde economische ethiek als gevolg. Het zogeheten Rijnlands model voor de ondernemingsgewijze productie, dat zich niet enkel richt op de belangen van aandeelhouders, maar een balans zoekt met die van de werknemers en de omgeving, is daar een uitvloeisel van. De inkomens- en vermogensongelijkheid is er veel minder; de sociale voorzieningen zijn beter. Maar ook deze situatie is vandaag niet onbedreigd.4
Dr. J.P. de Vries was van 2011 tot 2017 als postdoc-onderzoeker publieke theologie met specialisatie economische ethiek verbonden aan de Theologische Universiteit in Kampen
Meld je nu aan voor de Tocqueville-nieuwsbrief!
Lees meer over Tocqueville en gelijkheid
- Alexis de Tocqueville, Over de democratie in Amerika, 5e druk, Rotterdam 2019 p. 476, 477.
- Zie ook https://www.amerika.nl/amerika/reisgids/cliches-amerika/geloofsgekken/ (geraadpleegd 14 januari 2020).
- Max Weber, De protestantse ethiek en de geest van het kapitalisme, Amsterdam 2012, p. 187.
- Voor een bredere uitwerking verwijs ik naar dr. J.P. de Vries, Theologische blik op economische vragen, Amsterdam 2018, 31-37.
Tags: Tocqueville, kapitalisme, Weber-these, puriteinen, christendom, Rijnlands model, calvinisme