Ligt de wens voor vrijheid nog in onze volksaard? Een uitdaging voor politiek liberalisme

Datum bericht: 25 november 2022

Door Niels de Leeuw

Vrijheid voor jezelf is meestal fijn. Vrijheid geven aan anderen om te doen wat zij willen is vaak moeilijk. Mensen maken andere keuzes dan jij zelf zou maken. De liberale rechtsstaat beschermt ieders vrijheid, ook wanneer je de keuzen van anderen als hinderijk ervaart of zelfs als schadelijk ziet. Dus hoe kun je dit politiek liberalisme verdedigen? Francis Fukuyama geeft in zijn boek Het liberalisme en zijn schaduwzijden: Verdediging van een klassiek ideaal (2022) een mogelijk antwoord. Niels de Leeuw bespreekt dit.

Het liberale schadebeginsel werkt niet meer

Het liberalisme verlaagt volgens Fukuyama in theorie "de temperatuur van de politiek door cruciale vraagstukken van tafel te halen: je kunt geloven of vinden wat je wilt, maar dat doe je in je privéleven en je bent er niet op uit je denkbeelden op te dringen aan de medeburgers" (p. 23). Klassiek liberalisme wordt door Fukuyama gezien als een manier om diversiteit te reguleren, maar zowel nationalistisch-populistisch rechts als populistisch links heeft moeite de huidige diversiteit in de samenleving te aanvaarden (p. 176).

Beide flanken zien in verschillende crises een dusdanig gevaar voor het voorbestaan van de planeet, de mensheid of hun cultuur of ras dat steeds meer onderwerpen wel op de politieke tafel moeten worden gelegd om onherstelbare schade te voorkomen. Volgens burgers op de politieke uitersten moet de politiek dus meer doen dan een klassiek liberale-democratie zou mogen doen om de politieke temperatuur laag te houden. Een liberale rechtsstaat wordt door deze uitersten zelf als schadelijk gezien, omdat deze het voortbestaan van schadelijke praktijken van een meerderheid of van minderheden tolereert. Het klassiek liberale schadebeginsel dat stelt dat alleen dat gedrag wat schade aan anderen berokkend op de politieke tafel gelegd moet worden, wordt door dit veelvormig en sterke crisisbewustzijn ineffectief om de reikwijdte van de politiek te beperken.

Er is geen acceptabel alternatief

Beide extreme posities bieden volgens Fukuyama echter geen realistisch alternatief voor het klassiek liberalisme (p. 160). De belangrijkste verdediging van het liberalisme is volgens Fukuyama dat het vervangen van neutrale liberale fundamenten van de rechtsstaat door ras, etniciteit, godsdienst of een specifieke visie op het goede leven op lange termijn naar de terugkeer naar een mogelijk gewelddadig conflict leidt (p. 24). Groepen kunnen de autoriteit van een andere visie op het goede leven nooit aanvaarden, laat staan een autoritair regime dat een meer inhoudelijke visie op goede leven bij wet zou proberen af te dwingen (p.153). Hoewel dit een wel erg marginaal gedachte-experiment lijkt, richt Fukuyama zich op dit punt direct tegen de veel besproken voorstellen van rechtsgeleerde professor Adrian Vermeule en zijn idee van ‘common-good constitutionalism’ (o.a. 2020).

Er is wél een realistisch alternatief

Het argument van Fukuyama dat de volksaard van de meerderheid in de Verenigde Staten nooit een autoritair opgelegde visie op het goede leven zou kunnen accepteren is naar mijn overtuiging zwak. Wellicht kunnen vleugels van het politieke spectrum zich nooit neerleggen bij het autoritair bewind van anderen, maar dat neemt niet weg dat het ontstaan van een dergelijk regime ondenkbaar is. In een democratische samenleving kan een groep macht en media zo naar zich toe kan trekken zodat de opponenten tandeloos worden in hun verzet. Fukuyama beschrijft dit gevaar zelf ook in hoofdstuk 7 van zijn boek, maar relativeert het weg uit een vaag positief idee van een vrijheidlievende Amerikaanse volksaard.

Gratis foto's van VerkeerAfbeelding: De demografische samenstelling van New York is zeer divers.

De volksaard is veranderlijk

Dit argument van de volksaard voelt hetzelfde als binnen- en buitenlandse beschrijvingen van de Nederlandse volksaard als tolerant en coöperatief omdat wij wel moeten samenwerken in de strijd tegen het hoge water. Het kan een periode min of meer een goede beschrijving van het Nederlandse volk zijn geweest door het uitblijven van conflicten, maar dit verleden biedt geen garanties tegen geweld in de toekomst. Een veronderstelde volksaard – in zoverre zoiets daadwerkelijk bestaat – is veranderlijk. Zo is de Amerikaanse volksaard die Tocqueville beschreef mede in een radicaliserende spiraal geraakt door een voortschrijdende secularisering.1 Wat is het gevolg van secularisering op de liefde voor vrijheid? Volgens Tocqueville is de liefde voor vrijheid immers een gave van God aan de mens (2019, p. 228). Wat blijft er van die liefde voor vrijheid over als de liefde voor God verdwijnt?

Als groepen een dusdanig gevaar zien voor het voorbestaan van de planeet, de mensheid of hun cultuur of ras, dan wordt fysiek geweld tegen andersdenkenden en mensen die de ‘schadelijk tolerante’ liberale rechtsstaat vertegenwoordigen steeds minder geschuwd het voor hun meest waardevolle te beschermen. Vertrouwen op een vrijheidslievende volksaard tegen deze destructieve dynamiek is riskant.

Vond je dit een boeiende blog? Lees meer en blijf op de hoogte door je aan te melden voor onze maandelijkse nieuwsbrief.

Niels de Leeuw is religiewetenschapper, publicist en docent levensbeschouwing en Global Perspectives in Den Bosch.

#Tocqueville #liberalisme #vrijheid #FrancisFukuyama #polarisering #politiek #autoriteit #volksaard #democratie #geschiedenis

Noten:

1. Zie mijn eerdere blog: https://www.ru.nl/tocqueville/blog/blog/0/terugslaghypothese-christelijke-
machtspolitiek-usa/.

Bronnen:

Alexis de Tocqueville, Het Ancien Regime en de Revolutie (B. Sommer & B Sommer, Vert.), Boom, 1856/2019.

Francis Fukuyama, Het liberalisme en zijn schaduwzijden. Verdediging van een klassiek ideaal, Atlas Contact, 2022. Adrian Vermeule, Beyond Originalism, geraadpleegd op https://www.theatlantic.com/ideas/archive/2020/03/commongood-constitutionalism/609037/, 2020.