Luisteren naar de stem van doden, levenden en ongeborenen: een religieuze verdediging van vrijheid van meningsuiting

Door Niels de Leeuw

De vrijheid van meningsuiting staat onder druk stelt Francis Fukuyama in zijn boek Het liberalisme en zijn schaduwzijden.¹ In een tijd waarin mensen het gevoel hebben dat er een gevaar is voor het voorbestaan van de planeet, de mensheid, hun cultuur of ras is het niet aantrekkelijk om vrijheden toe te staan aan groepen die tegen die waarden risicovol gedrag vertonen Zo betwist de ene groep al snel de vrijheid van meningsuiting van de andere. Niels de Leeuw acht de manier waarop Fukuyama de vrijheid van meningsuiting fundeert niet bevredigend. In de lijn van denkers als Rémi Brague en Roman Krznaric presenteert hij een religieuze verdediging van de vrijheid van meningsuiting.

Redenen om met elkaar te spreken volgens Fukuyama

Waarom zou je meningen tolereren als de mening van de ander volgens jou schadelijk is voor het voortbestaan van de planeet, de schepping of jouw volk? Fukuyama geeft twee argumenten voor het beschermen van de vrijheid van meningsuiting.² Het eerste is het voorkomen van kunstmatige machtsconcentraties die een harmonieus debat kunnen overstemmen. Het tweede is het beschermen de privacy en veiligheid van iedere burger en politieke ambtsdrager. Het doel van de vrijheid van meningsuiting is om te komen tot een vrije uitwisseling van meningen waarin slechte informatie en besluiten stapsgewijs worden verbeterd. Dit proces wordt belemmerd wanneer mensen vrezen voor hun veiligheid als gevolg van hun uitspraken.

De liberale logica werkt niet als mensen rampspoed voelen naderen

Los van het wijzen op een mogelijk spiraal van vergeldend geweld die mensen over zichzelf zouden kunnen afroepen met deze agressieve logica komt Fukuyama niet. Het gevaar voor de eigen veiligheid en zelf het eigen leven kan echter een prijs zijn iemand wil betalen om een groter kwaad te stoppen. Het is geen overtuigende verdediging van de vrijheid van meningsuiting, omdat het niet aansluit bij een discours van grote naderende rampspoed.

Een religieuze verdediging van de vrijheid van meningsuiting is mijns inziens nodig om de noodzaak tot gesprek te begrijpen. Een religieus perspectief op de vrijheid van meningsuiting sluit aan bij een conservatief religieus én progressief seculier denkkader.

Vrijheid van meningsuiting als essentie van religieus conservatisme

In Are Non-Theocratic Regimes Possible? stelt de Franse hoogleraar Rémi Brague dat essentie van vrijheidsrechten ligt in het idee dat God in zijn genade de mens heeft toegerust met de gave om het goede leven te kiezen en daar naar te handelen. Het geweten is een gave van God.³ Waarom zou eenieder dus nader in gesprek gaan met mensen die hij als kwaadaardig beschouwt? Het antwoord is: omdat ieder op gelijke wijze een geweten heeft gekregen van God.

In zijn laatste boek Curing Mad Truths: Medieval Wisdom for the Modern Age werkt Brague dit idee verder uit. Een beschaving draait volgens hem om het behoud en dus het doorgeven van een traditie van het goede. Dat doorgeven is echter altijd in gesprek. Conserveren is dus altijd converseren.⁴ Dit converseren is een gesprek tussen de levende natuur en generaties vandaag, verleden generaties en toekomstige generaties.

In dit gesprek zijn meningen nooit zomaar ouderwets. Tegelijkertijd zijn ook de stemmen van komende generaties van belang in de totale heilsgeschiedenis. Eeuwigheid is relevant in het nu. De politieke gemeenschap bestaat uit de levenden, de doden en ongeborenen. Het is een intergenerationeel perspectief vóór een liberaal idee van vrije meningsuiting en tegen een eenzijdig liberalisme gericht op een lineair idee van culturele en economische vooruitgang.

…én van seculier ecologisch conservatisme

Dit perspectief keert in een seculiere vorm terug in het werk van ecologische denker Roman Krznaric in The Good Ancestor.⁵ In zijn doelstelling om de natuur te behouden – conserveren – doet hij een oproep om in termen van eeuwigheid te denken. Hij roept op om over zichzelf na te denken als nageslacht van oude generaties en voorouder van de volgende. Hij noemt dit zelf ‘kathedraal denken’, omdat ook kathedralen gebouwd worden door voortdurende aanpassing door en voor alle generaties. De gesprekken tussen generaties en tradities waarin ook de stem van afwezigen of stemlozen wordt meegenomen zijn noodzakelijk om te komen tot duurzaam natuurbehoud.Iedereen moet meedoen. Iedereen moet meespreken.

In dit van oorsprong religieuze intergenerationele perspectief kan de vrijheid van meningsuiting prioriteit krijgen boven het behoud van alles wat historisch nu eenmaal gewoonlijk is en autoriteit heeft. Tegelijkertijd kan ‘gevaarlijk’ progressief liberalisme worden beperkt om het goede van het verleden te behouden. Het biedt gemeenschappelijke grond om te komen tot een waardering én afbakening van de vrijheid van meningsuiting.

Vond je dit een boeiende blog? Lees meer en blijf op de hoogte door je aan te melden voor onze maandelijkse nieuwsbrief.

Niels de Leeuw is religiewetenschapper, publicist en docent levensbeschouwing en Global Perspectives.

#Fukuyama #Tocqueville #Brague #Krznaric #vrijheidvanmeningsuiting #liberaledemocratie #conservatisme # liberalisme #intergenerationeel

Noten:

1. Francis Fukuyama, Het liberalisme en zijn schaduwzijden. Verdediging van een klassiek ideaal, Atlas Contact, 2022.
2. Francis Fukuyama, Het liberalisme en zijn schaduwzijden. Verdediging van een klassiek ideaal, Atlas Contact, 2022, p. 127.
3. Rémi Brague, Are Non-Theocratic Regimes Possible? The Intercollegiate Review, Spring 2006, p. 5.
4. Rémi Brague, Curing Mad Truths. Medieval Wisdom for the Modern Age, Notre Dame Press, 2022, p. 105.
5. Roman Krznaric, The Good Ancestor. How to Think Long Term in a Short-Term World, Penguin, 2020.