De morele dimensie van de mensenrechten en Russische misverstanden over ‘traditionele waarden’

Door Alfons Brüning

In 2016 zorgde de Russische patriarch Kirill binnen Rusland voor hevige discussies toen hij de mensenrechten een “mondiale ketterij” noemde. In het verlengde daarvan ziet patriarch Kirill de oorlog tegen Oekraïne onder meer als een verdediging van christelijke waarden. Hij rechtvaardigt deze als cultureel gemotiveerde strijd tegen het ‘verdorven Westen’. In dit blog beargumenteert Alfons Brüning dat de eendimensionale tegenstelling tussen mensenrechten en traditionele respectievelijk christelijke waarden die ook in het Westen wel weerklank vindt, misplaatst is.

Sinds zeker een jaar of tien zet de Russische Orthodoxe Kerk zich in voor zogenaamde ‘traditionele waarden’. Wat hiermee precies bedoeld is, blijft uiteindelijk vaag, maar het gaat vooral om een tegenhanger van liberale mensenrechten. De Russische kerk heeft het begrip ‘traditionele waarden’ overigens niet uitgevonden. Uit onderzoek is gebleken, dat de oorsprong van deze notie bij conservatieve en evangelikale christelijke groeperingen in de VS sinds de late jaren 1970 moeten worden gezocht. Toch kon ook de Russische kerk zich hier blijkbaar goed bij aansluiten. Zo ontstond een gezamenlijk front tussen christelijke richtingen, die op de vlak van zuiver oecumenische dialogen eigenlijk nauwelijks een gezamenlijke noemer zouden kunnen vinden.

Gezamenlijke vijand – ‘The Moralist International’

Een gezamenlijke vijand doet het dus ook. Deze gezamenlijke vijand is het liberalisme; met name wordt hij gevormd door de liberale mensenrechten. Kirill heeft dan ook geprobeerd om verder uit te leggen, wat hij bedoelde: de eigenlijke ketterij bestaat in wat hij ‘verafgoding van de individuele mens’ noemt.¹ (Het Russische woord dat hij gebruikt, kan worden vertaald als ‘mensenverering’, maar in een overdreven zin.) Er is, aldus de patriarch, bij alle invocatie van de ‘menselijke waardigheid’ nergens sprake van God, van het geweten, of van de koppeling van deze waardigheid aan moraliteit en deugden of plichten. Niet voor niets heet het in de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring, dat naast leven en vrijheid ook the pursuit of happiness (het streven naar geluk) aan de basis ligt van de mensenrechten. Dit kan uiteraard niets anders betekenen dan egoïsme, consumptie, hedonisme, hebzucht en nijd en uiteindelijk een strijd van allen tegen allen. Kortom, het bewind van de zonde.

Vervolgens legt de patriarch de nadruk op ‘traditionele waarden’, waaronder dus religie, patriottisme, verplichtingen tegenover het collectief zoals gezin, familie, volk, parochie, verder rechtschapenheid, ijver en werkzaamheid en nog een aantal andere deugden moeten worden begrepen. Dat doet niet alleen de patriarch en dat doen niet alleen brede kringen in de Russische kerk, maar dat doet ook de politiek met president Poetin aan het hoofd. In 2020 werd een verwijzing naar de ‘traditionele waarden’ ook in de Russische constitutie opgenomen, samen met de bescherming van het traditionele gezin als expliciete opdracht ook voor de overheid. Omdat sinds de Maidan-revolutie in 2014 ook Oekraïne, dat in de ogen van de Russische leiders eigenlijk onderdeel is van de ‘Russische Wereld’, te veel onder de invloed van een goddeloos liberalisme is geraakt, moeten daar nu de traditionele christelijke waarden worden verdedigd. Sommigen Russische theologen spreken langs dezelfde lijn dan ook van een verderfelijke ‘Maidan theologie’, die bij christenen in Oekraïne zou zijn ontstaan, en die dan ook kennelijk te veel pursuit of happiness bevat.

De relevantie van deze discussie reikt helaas buiten de grenzen van een conflict in Oost Europa. Het verhaal van de ‘traditionele waarden’ heeft wereldwijd grote aantrekkingskracht. Zoals aangeduid, het parool van de ‘traditionele waarden’ heeft zijn oorsprong in Amerika, niet in Rusland. De tegenhanger tegen de vermeende immoraliteit van liberale mensenrechten vindt in Europa, de VS en wereldwijd veel instemming. Onderzoekers Kristina Stoeckl en Dmitrij Uzlaner publiceerden hierover recent een boek met de titel “The Moralist International”.² Vervolgens zijn dan ook velen van mening, dat de morele aspecten van de Russische aanvalsoorlog bij nader inzien toch meer ingewikkeld zouden zijn.

De morele dimensie van de mensenrechten

De patriarch zit er echter gewoon behoorlijk naast. Zonder een morele dimensie zijn mensenrechten niet denkbaar. Het begint met de algemene vooronderstelling van menselijke waardigheid, dus van een onvoorwaardelijke waardigheid, die aan elke mens toekomt, en waaruit de rechten van de mens voortvloeien. Juist dit is een vooral moreel gemotiveerde vooronderstelling. Dat een mens en menselijk leven (overal in de wereld, en zeker ook in Oekraïne) een waardigheid heeft, is niet het resultaat van oogschijn en diagnose, of van wetenschappelijke studies, die het zichtbaar zouden maken. Het is uiteindelijk ook niet het resultaat van een filosofische of wiskundige denkoperatie.

Verder gaat het ook niet om de waardigheid van zogenaamde hoogwaardigheidsbekleders, die na het schijnt zichtbaar wordt in uitwendige tekens, kleding, of in een ‘waardig’ gedrag of bepaalde deugden. Dat menselijke waardigheid niet eerst moet verworven worden, maar aan elke mens in gelijke mate toekomt, kan alleen worden beweerd op basis van een morele impuls. Het geweten spreekt, maar dan in bejegening met de medemens. Hier wordt dan ook altijd de waardigheid van een ander bedoeld, niet van de sprekende, of toekennende persoon zelf – en vervolgens zijn rechten.

Zelfs de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring, getekend door vertegenwoordigers van de overheid, betekent veeleer een zelfverplichting van deze overheid, dan een gewoonweg officiële toestemming voor iedereen om te doen en te laten wat hij wil. Ook alle daarop volgende verklaringen over de rechten van de mens, en de vele preambules en artikelen in constituties wereldwijd, hebben juist dit zelfverplichtende karakter. Zulke teksten betekenen tegelijk een zelfbeperking van de macht, die ruimte laat voor tolerantie en zelfverwezenlijking, en voor een productieve bijdrage ook van religieuze organisaties in een burgermaatschappij.

Dat is trouwens ook waarop de zo polemisch aangevallen ‘theologie van de Maidan’ bij Oekraïense theologen, die daadwerkelijk bestaat, in feite neerkomt. Zeker zitten er ook elementen bij de moderne mensenrechtendiscussie, die het over traditie hebben, of nog moeten hebben. De versimpelende tegenstelling tussen mensenrechten en vrijheid enerzijds en ‘traditionele waarden’, geweten en moraliteit anderzijds biedt echter een gevaarlijke vertekening.

Vond je dit een boeiende blog? Lees meer en blijf op de hoogte door je aan te melden voor onze maandelijkse nieuwsbrief.

Alfons Brüning is de directeur van het Instituut voor Oosters Christendom (IvOC), geassocieerd met de Faculteit der Filosofie, Theologie, Religiewetenschappen van de Radboud Universiteit Nijmegen. Daarnaast is hij bijzonder hoogleraar “Orthodox Christendom, Mensenrechten, Vredesopbouw” aan de Protestantse Theologische Universiteit (PThU) te Amsterdam/Groningen. Zijn onderzoek en onderwijs is onder meer gefocusseerd op kerk, cultuur en geschiedenis van Rusland en Oekraïne.

#mensenrechten #liberalisme #Oosters-OrthodoxChristendom #traditionelewaarden #Rusland #Oekraïne

Noten:

1. https://bykvu.com/ua/bukvy/25611-patriarkh-kirill-nazval-borbu-za-prava-cheloveka-idolopoklonstvom-i-globalnoj-eresyu/ 
2. http://www.fordhampress.com/9781531502157/the-moralist-international/