Onderwijs in een democratische samenleving
Door Emma Cohen de Lara
De vraag wat voor een soort onderwijs nodig is in een democratie wordt op vele manieren beantwoord. In Nederland spreken wij over het belang van kansengelijkheid, het voorkomen van leerachterstanden, het hebben van oog voor diversiteit, een verbod op antidemocratische ideeën, burgerschapsvorming, en maatschappelijke diensttijd. Als Tocqueville vandaag in Nederland was, dan zou hij in dergelijk beleid democratische impulsen herkennen, ziet Emma Cohen de Lara. Hij zou bijvoorbeeld positief staan ten opzichte van leermodules die de habits of the heart ontwikkelen doordat zij de leerling vragen zich dienstbaar op de stellen aan de gemeenschap - zogeheten service-based learning - bijvoorbeeld door middel van vrijwilligerswerk. Toch zou hij, met zijn brede blik, nog andere suggesties geven.
Materialisme en individualisme
Een democratische samenleving is, volgens Tocqueville, een samenleving die geneigd is tot materialisme en individualisme. Vanuit het idee dat iedereen gelijk is of zou moeten zijn, ontstaan er veel meer kansen voor iedereen. Mensen zijn niet meer gebonden aan standen en een vaste sociale positie. Meer gelijkheid leidde er echter ook toe dat mensen minder natuurlijke verbanden kenden, individualistischer werden, en zich meer richtten op eigen materieel genot.
Materialisme en individualisme kunnen er gemakkelijk voor zorgen dat mensen zich
opsluiten in hun eigen cocon. Het is aangenaam en veilig om vooral voor jezelf en je gezin te zorgen. Tocqueville vreesde dat dergelijk individualisme kon uitlopen in egoïsme waarbij de eigen ik éérst komt. Een dergelijke houding is schadelijk voor de democratie. In een individualistische samenleving, zo stelde Tocqueville, gaan burgers minder stemmen, geven zij minder om de publieke zaak, weten zij er minder van, lezen zij minder kranten, zijn zij geen lid meer van politieke partijen, enzovoort. De zorgen komen ons bekend voor.
Democratisch onderwijs
Het interessante aan Tocqueville is dat hij eigenlijk met een omweg uitkomt bij het soort onderwijs dat belangrijk is in een democratische samenleving. Het gaat om onderwijs dat op allerlei manieren de mens mínder materialistisch en individualistisch maakt. Het is een soort onderwijs dat jonge mensen uit hun eigen cocon trekt, hen laat kennismaken met wat niet tastbaar maar wel van waarde is, en is erop gericht om samen te ontdekken. Dergelijk onderwijs houdt een democratie gezond door haar schaduwzijdes te corrigeren.
Het blikveld verbreden
Tocquevilles inzichten bieden een interessant perspectief. Zo vond hij Grieks en Latijn
belangrijk omdat de Grieken en Romeinen oog voor detail en schoonheid hadden, wat al snel ontbreekt in een vluchtige en rusteloze democratische samenleving. Met Grieks en Latijn leren studenten daarmee vaardigheden die zij in hun eigen samenleving te weinig
tegenkomen. Ook filosofie en literatuur zijn belangrijk, ‘om de objecten van menselijk
handelen ver buiten het directe bereik van de mens te plaatsen’.1 Deze vakken zijn goed voor het langetermijn-denken, de verbreding van de blik, het groots durven dromen, het trekken van de mens uit zijn eigen cocon, en om te voorkomen dat hij zichzelf opsluit in het eigen gelijk.
Niet voor winst
Martha Nussbaum, in haar nog steeds zeer lezenswaardige boekje Not for Profit. Why
Democracy Needs the Humanities (2010), treedt in Tocquevilles voetsporen wanneer zij
schrijft dat juist in een democratie onderwijs gericht moet zijn op wat ons mens maakt en tot elkaar brengt. Het zijn, volgens Nussbaum, de vermogens om te denken en de verbeelding die ons mens maken, en die onze menselijke relaties verrijken in plaats van vermaken tot relaties van nut en manipulatie. Onderwijs dient gericht te zijn op het leren nadenken, onderzoeken, reflecteren, beargumenteren, op het erkennen van anderen, ontwikkelen van empathie en de verbeelding, kritisch en realistisch oordelen van politieke vraagstukken, en nadenken over het algemeen belang. De geesteswetenschappen spelen hierbij een belangrijke rol.
Kwetsbaarheid
Het probleem is dat dergelijk onderwijs kwetsbaar is in een democratische samenleving. Wij laten ons te gemakkelijk opsluiten in het neoliberale idee dat het onderwijs voornamelijk gericht moet zijn op vergroten van de welvaart. Daarnaast zijn ‘denken’, ‘de verbeelding’, en ‘goed discussiëren’ niet tastbaar, en in een democratische samenleving, waar materialisme en individualisme elkaar versterken, komen niet-tastbare waarden gemakkelijker in gedrang.
Gek is dit eigenlijk, want een democratie is principieel gebaseerd op meningsvorming en discussie. Als wij Tocqueville volgen dan doen we er goed aan om, waar mogelijk, het
immateriële te bevorderen in het onderwijs.
Vond je dit een boeiende blog? Lees meer en blijf op de hoogte door je aan te melden voor onze maandelijkse nieuwsbrief.
Emma Cohen de Lara is senior docent aan het Amsterdam University College.
#Tocqueville #MarthaNussbaum #democratie #onderwijs #geesteswetenschappen #filosofie #materialisme #individualisme
Noten:
1. Alexis de Tocqueville. 2011. Over de democratie in Amerika. Rotterdam: Lemniscaat, boek 2, deel 2, hoofdstuk 17.