De plaats van liturgie voor de democratie (II)

Door Maurits Potappel

De Atheense democratie kenmerkte zich door de centrale plaats die de liturgie innam. Democratie werd niet alleen formeel benaderd maar omvatte een geheel van gebruiken, wetten en feesten waarachter een opvatting van goed samenleven schuilging. In dit blog maakt Maurits Potappel de vergelijking tussen de Atheense opvatting van democratie en onze huidige democratie.¹

De Atheense democratie was niet alleen een formeel begrip, maar zij bevatte een substantieve kern die samengevat kan worden in vijf begrippen. Niet toevallig zijn deze begrippen ‘vrijheid (ελευθερία), gelijkheid voor de wet (ἰσονομία), vrijmoedigheid (παρρησία), de bijdrage aan de publieke zaak (λειτουργία) en de volksvergadering (ἐκκλησία)’² opgenomen in het Nieuwe Testament dat in de context van de Griekse wereld is opgeschreven. De eerste christenen hebben deze Griekse begrippen overgenomen en toegepast op de Kerk. De christen is vrij in Christus en er is gelijkheid tussen man, vrouw, jood en Griek, slaaf en vrije. De christenen namen ook het begrip ἐκκλησία over en zagen de Kerk als de ultieme verzameling van het volk, waar juist ook plaats was voor de minderbedeelden, de zwakkeren en de armen.

Tot slot spelen ook de begrippen παρρησία en λειτουργία een belangrijke rol in het Bijbelboek Handelingen. Het begrip παρρησία komt 22 keer voor in het Nieuwe Testament en slaat op de vrijmoedigheid die christenen hadden om te getuigen van Christus. Daarnaast namen ze het begrip λειτουργία (dienst voor het volk) over en gaven het de betekenis van de dienst voor God.

De terugkeer van liturgie

Door de incorporatie van deze liturgische begrippen vond er ook een andere waardering plaats van het publieke domein. Het publieke domein werd binnen het christendom niet langer de plaats waar al het heil van verwacht moest worden. In tegenstelling tot het jodendom en de islam bevat het christendom geen gedetailleerde omschrijving van hoe een samenleving juridisch of maatschappelijk ingericht dient te worden. Doordat het de liturgische functie van democratie overgeplaatst heeft naar de kerk is de publieke ruimte in feite gedesacraliseerd en is de noodzaak van liturgie daar gedevalueerd.

Op dit moment is het christendom echter op zijn retour in moderne democratieën. Daarmee vindt een nieuwe ontwikkeling plaats in de verhouding tussen democratie en liturgie. De mens is een door en door religieus wezen dat zijn zin zoekt in tradities, gebruiken, religieuze taal en symbolen. Burgers blijven liturgische wezens en zoeken naar liturgische uitingen zoals in festivals, het uitdragen van de eigen identiteit, een jaarlijkse dodenherdenking of een klimaatmars.³ Spirituele en geestelijke waarden zijn nog steeds belangrijk in de Nederlandse samenleving, maar worden voornamelijk immanent uitgelegd. Dat is bijvoorbeeld te zien in de strijd voor gelijke kansen en een eerlijke economie.

Twee werelden

Daarmee wordt veel verwacht van het politieke bestel dat deze waarden moet implementeren. De vraag is echter of de moderne democratie deze waarden kan garanderen en of deze waarden louter immanent moeten worden uitgelegd. De democratie moet liturgische elementen bevatten als bindmiddel tegen polarisatie, maar de boodschap van het christendom is dat de liturgie van de democratie gerelativeerd moet worden omdat zij niet het geluk kan leveren waarnaar de mens zoekt.

Door de ekklesia niet aan een natie of tijd te verbinden overstijgt de gemeenschap van de kerk de aardse en tijdelijke werkelijkheid. Hiermee wordt voorkomen dat een staat, land, volk of bepaald tijdperk wordt gesacraliseerd. De christen leeft zogezegd in twee werelden van een transcendent domein en een immanent domein. Hij kan daarmee het tijdelijke domein relativeren en ontspannen handelen aangezien niet al het geluk hier en nu gezocht dient te worden.

Het gebrek aan ontspannenheid

Deze ontspannenheid lijkt soms te ontbreken in moderne liturgische uitingen zonder transcendentie waarmee het liturgische verlangen van de mens opgevuld wordt. Door het wegdenken van transcendentie en een leven na dit leven ontstaat er de haast om hogere waarden direct, hier en nu te realiseren. De zoektocht naar geluk is beperkt tot de tijd die de mens in dit leven heeft. Het geluk moet hier en nu gevonden worden. Er is dus veel werk aan de winkel. Mensen die het niet lukt om te presteren en mee te komen kunnen daardoor zinloosheid of machteloosheid ervaren. Immanente vormen van liturgie kunnen die zinloosheid niet wegnemen.

Drie vormen van liturgie en democratie

Zo gezien zijn er drie vormen van liturgie en democratie. Allereerst is er de vorm van de Atheense democratie waarin liturgie binnen de democratie uitgeoefend wordt maar nauw verbonden is met religieuze feesten en de wetenschap van een goddelijke orde zoals de Antigone van Sophocles laat zien. Daarnaast is er de christelijke opvatting van liturgie waarin liturgie overgeplaatst is naar de kerk en waarin de democratie gedesacraliseerd is. Tot slot is er een terugkeer van liturgie in de moderne democratie waarneembaar. Hierin is liturgie echter niet langer verbonden met een goddelijke orde zoals in de Atheense democratie maar met een immanent wereldbeeld waarin geluk hier en nu gevonden moet worden. Deze nieuwe vorm van liturgie heeft echter correctie met de eerder genoemde varianten van liturgie nodig, aangezien het transcendente karakter van liturgie hierin volledig ontbreekt.

Vond je dit een boeiende blog? Lees meer en blijf op de hoogte door je aan te melden voor onze maandelijkse Blog Alert

Maurits Potappel is PhD student aan de TU Kampen en fellow voor het WI CDA.

#Tocqueville #democratie #Athene #volksvergadering #liturgie #vrijheid, #gelijkheid #vrijmoedigheid #kerk #Sophocles #Antigone #Plato #Politeia #Phaedo

Noten:

1. Zie het eerste deel, "De plaats van liturgie voor de democratie" (12 juli 2022) ,  te vinden op De plaats van liturgie voor de democratie - Tocqueville (ru.nl)

2. De transciptie van de Griekse termen is als volgt: ελευθερία = eleftheria; ἰσονομία = isonomia; παρρησία = parrèsia; λειτουργία = leitourgia; ἐκκλησία = ekklesia.

3.Idem, p. 154.