Religie en de open samenleving

Door Robert van Putten

Het pleidooi voor een open samenleving van de liberale filosoof Karl Popper (1902 – 1994) blijft actueel. Hoe kunnen wij een open samenleving gestalte geven in deze tijd, die steeds meer lijkt te draaien om controle en veiligheid? Robert van Putten stelt deze vraag centraal in dit blog en onderzoekt welke rol religie hierbij kan spelen.

Gesloten samenleving

Een van de belangrijkste boektitels uit de politieke filosofie van de twintigste eeuw is De open samenleving en haar vijanden, geschreven door de liberale filosoof Karl Popper. Dit omvangrijke werk is een kritische analyse van tendensen die leiden tot een gesloten samenleving. Utopisch denken is daarvan een belangrijke kern. Dat utopisch denken gaat uit van een omvattende blauwdruk die de toekomst wil vastleggen, waarin onzekerheid wordt uitgebannen en het menselijk samenleven voorspelbaar wordt.

Popper verzet zich tegen deze utopische benadering, die in zijn ogen irrationeel en ondemocratisch is. We moeten de toekomst openhouden, want wanneer de ideale toekomst te rigide vastgelegd wordt, is het gedaan met onze vrijheid. Wetenschappelijke methoden en kritische discussie zijn volgens hem onmisbaar voor een open samenleving. Dat vertaalt zich in zijn politieke filosofie in stapsgewijze beleidsinterventies (piecemeal social engineering), die steeds aangepast kunnen worden naar gelang situaties veranderen.

Religieuze openheid

Hoe zinnig en actueel Poppers betoog ook is, het lijkt de democratie vandaag nauwelijks te helpen. In de risicomaatschappij streven wij steeds meer naar onzekerheidsreductie, naar het vermijden van risico’s en het realiseren van controle en veiligheid. Daarin speelt precies die stapsgewijze methode van beleidsinterventie met behulp van wetenschappelijke rationaliteit (evidence based beleid) een centrale rol. Dat is onmiskenbaar belangrijk, maar heeft als keerzijde dat wij steeds minder repertoire hebben als democratie om onzekerheid te tolereren.

De democratie en het bestuur ervan staan daarom voor de uitdaging om andere bronnen aan te boren die ons stimuleren om een open samenleving te houden. En die bronnen zouden weleens gevonden kunnen worden op een plaats waar de liberale wetenschapsfilosoof Popper niet keek: religie. Religie is welbeschouwd een belangrijk vindplaats van bronnen die helpen onzekerheid te tolereren of zelfs te waarderen. Met een woord van theoloog Erik Borgman: religie draait om ‘leven van wat komt’, om ontvankelijkheid en openheid naar de toekomst.

Dit plaatst democratie en bestuur allereerst voor de opgave om een ‘post-seculiere’ attitude te ontwikkelen. Daarmee doel ik op de mentaliteit die Jürgen Habermas voor ogen heeft, die bepleit heeft dat de moderne democratie zichzelf tekort doet wanneer deze religieuze bronnen niet serieus neemt. De vraag is vervolgens natuurlijk hoe democratie en bestuur gestalte kunnen geven aan ‘leven van wat komt’. Ik benoem hier drie religieuze bronwoorden die een attitude van ontvankelijkheid en openheid kunnen bevorderen.

Vertrouwen

Een eerste bronwoord is de notie van certitudo. In een fraaie bundel die tien jaar geleden verscheen, In vertrouwen leven (onder redactie van Ronald van Steden & Jan Hoogland), wordt certitudo als contrastbegrip voor securitas, ons hedendaagse veiligheidsbegrip, neergezet. Terwijl securitas draait om juridische en beleidsmatige organisatie van veiligheid en controle, staat certitudo voor een relativering van controledrang en een andere invulling van veiligheid. Certitudo heeft te maken met vertrouwen en herinnert eraan dat veiligheid of zekerheid maar tot op zekere hoogte via beleid en regelgeving te realiseren is. Certitudo herinnert eraan dat zekerheid een existentiële laag heeft die ontsnapt aan de logica van beheersing.

Improviseren

Een tweede bronwoord is de notie van improvisatie. De metafoor van improviseren, die populair is in de theologische ethiek, kan helpen om de religieuze grondhouding van certitudo te vertalen in een concrete bestuursstijl. Improvisatie moet het per definitie hebben van het onverwachte én daar op een ontspannen manier mee kunnen omgaan. Improvisatie werkt zonder omvattende blauwdruk, draait om basisrepertoires waarbinnen veel ruimte voor variatie en spontaniteit is. Goede voorbereiding en vaardigheid zijn onmisbaar voor mooie improvisatie, maar die slaagt alleen wanneer je niet overweldigd raakt door angst en daardoor ‘blokkeert’.

Nederigheid

Een derde en laatste bronwoord is nederigheid. Deze deugd reikt een relevante morele houding of ‘ethos’ aan ontvankelijkheid en openheid bevordert. Deze deugd is door kerkvader Augustinus tot belangrijkste (politieke) deugd verheven. Nederigheid is een religieuze en epistemologische kwaliteit die draait om het juiste zelfinzicht. En het juiste zelfinzicht is dat wij mensen zijn en geen goden, dat wij onvolmaakte wezens zijn en beperkte kennis hebben. Nederigheid betekent vervolgens dat wij niet cynisch worden over onze imperfecties, maar dat wij een open en lerende houding aannemen naar de inbreng van andere mensen. Nederigheid is zogezegd een democratische deugd die waardering voor pluraliteit bevordert.

Kortom, religie reikt relevante bronwoorden en attitudes aan voor goed samenleven en goed bestuur in onzekere tijden. Vertrouwen, improvisatie en nederigheid dagen zo uit om ook in crisistijd de open samenleving vorm te geven. Het is hopen op bestuurders, politici en burgers die vanuit deze attitudes de democratie willen vormgeven.

Vond je dit een boeiende blog? Lees meer en blijf op de hoogte door je aan te melden voor onze maandelijkse Blog Alert.

Robert van Putten is onderzoeker aan het Wetenschappelijk Instituut van de ChristenUnie en de Christelijke Hogeschool Ede. Dit blog is gebaseerd op zijn artikel ‘Levensbeschouwelijk perspectief op goed bestuur in onzekere tijden’ in Tijdschrift voor Religie, Recht & Beleid (2021, nr. 2).

#Tocqueville #KarlPopper #Habermas #democratie #instituties #bestuursstijl #veiligheid #improviseren #utopie #religie #vertrouwen #nederigheid #zelfinzicht