Right to challenge: uitbesteed projectmanagement of oefening in lokaal burgerschap?

Datum bericht: 26 januari 2022

Door Carinne Elion-Valter

Het recht van burgers om de lokale overheid uit te dagen en zelf delen van gemeentelijke taken over te nemen, vindt stilaan meer ingang, het right to challenge. Hoe moeten wij uit democratisch oogpunt tegen deze fascinerende ontwikkeling aankijken? Carinne Elion-Valter neemt deze vraag ter hand vanuit het grote belang dat Alexis de Tocqueville hechtte aan lokale democratie.

"Het Traais Energie Collectief is een initiatief van en voor mensen uit Terheijden," zo meldt de website traaisenergiecollectief.nl.Het collectief zal eigenaar worden van windmolens, zonnepanelen en geothermie en inwoners bijstaan in het energieneutraal maken van hun woningen. Het initiatief is een voorbeeld van het right to challenge. Dit recht houdt in dat burgers de overheid mogen uitdagen als zij een beter idee hebben of een beleidsonderdeel op een betere manier kunnen realiseren. De overheid zou dan ruimte moeten bieden voor dit initiatief en het 'faciliteren'.

Een uitdaagrecht voor Nederland

Het uitdaagrecht past uitstekend bij de poging om burgers te activeren voor het lokale bestuur, zeer welkom in een tijd waarin lokaal bestuur moeite heeft om voldoende ‘handjes’ te vinden. Het coalitieakkoord van 2014-2018 van de gemeente Terheijden nam het expliciet op, net als vele andere gemeenten deden. Het regeerakkoord Vertrouwen in de toekomst van het kabinet-Rutte III (2017-2021) verleende steun aan dit idee en inmiddels heeft een voorstel tot wijziging van artikel 150 Gemeentewet ter consultatie gelegen.Daarin is het uitdaagrecht overigens geen recht, maar een gunst. Als project ter versterking van de lokale democratie verdient het uitdaagrecht een korte belichting aan de hand van de ideeën van Tocqueville.

riccardo-annandale-7e2pe9wjL9M-unsplash

De waarde van lokale democratie

In zijn boek Over de democratie in Amerika wijst Tocqueville op de cruciale waarde van lokaal gemeentebestuur voor het functioneren van de democratie en het ontwikkelen van democratisch besef. "Gemeentelijke instituties zijn voor de democratie als de basisschool voor de wetenschap." Zijn lofzang voor lokaal bestuur werd ingegeven door de vreedzame en goed bestuurde gemeenten die Tocqueville bezocht in het Noordoosten van de Verenigde Staten.

Volgens Tocqueville biedt de deelname aan lokale democratie burgers een bestuurlijke leerschool en geeft dit hen autonomie over wat hen het meest na aan het hart ligt. Zelfbestuur op lokaal niveau verenigt daarmee eigen belang en gemeenschappelijk belang. Participeren in lokaal bestuur maakt inwoners tot citoyens in plaats van een voorwerp van administratie. Gemeentelijke taken als toezicht op wegen en scholen moeten dan ook vervuld worden door jaarlijks te verkiezen lokale functionarissen en niet door afgevaardigden van de landelijke regering. De positieve effecten van deelname aan het lokale bestuur strekken zich ook uit tot de democratie op nationaal niveau. Tocqueville achtte de lokale democratie een essentiële tegenkracht tegen het risico van een tirannie van de meerderheid. Participeren in lokaal bestuur is een oefening in het "welbegrepen eigenbelang".

Right to challenge versus klassieke democratie

Tocqueville’s visie op lokaal bestuur ondersteunt het belang van participatie in het lokale bestuur via het right to challenge, maar wijst ook op risico’s. Tocqueville’s visie op participatie is geënt op structurele deelname aan lokaal bestuur gericht op realisatie van gemeenschappelijke belangen voor de lange duur en beschouwt deelname aan het lokale bestuur als leerschool voor het welbegrepen eigen belang. Bij het right to challenge gaat het in beginsel om korter durende projecten op basis van expertise en initiatief van bepaalde burgers. Tocqueville’s model staat voor medeverantwoordelijkheid op de lange termijn, right to challenge staat voor mede-ondernemerschap voor tijdgebonden projecten.

Aansluiting bij de moderne tijd

Het right to challenge past daardoor bij de behoeften van hedendaagse burgers en van het lokale bestuur. Burgers doen graag op projectbasis mee aan het lokale bestuur als het eigen belang geraakt wordt en de eigen expertise ten nutte kan worden aangewend, maar schrikken terug voor deelname aan de gemeenteraad. Voor gemeenten levert een right to challenge het voordeel op van risicospreiding en efficiency. Maar vergelijking leert ook dat als het right to challenge wordt beheerst door een afwegingen van kosten en baten voor de korte duur dit niet past bij Tocquevilles model van medeverantwoordelijkheid op de lange termijn.

rafael-idrovo-espinoza-K7zGK78zfnQ-unsplash (1)

Valkuilen

In de praktijk kan het right to challenge dan ook leiden tot frustratie en teleurstelling.Initiatiefnemers kunnen zich gefnuikt voelen door bestuurlijke regels, overwegingen van risicobeheersing of de trage cyclus van gemeentelijke besluitvorming. Ambtenaren worstelen om de initiatieven in te passen in het bestaande regelkader. Voor wat betreft democratische legitimatie kan de raad zich gepasseerd voelen, ook al stelt het wetsvoorstel dat slechts bestuurlijke bevoegdheden mogen worden overgedragen. Kortom, het uitdaagrecht kan tot grote teleurstelling leiden of zelfs verlies van vertrouwen in het lokale bestuur.

Right to challenge onder voorwaarden

Ik denk dat Tocqueville ons leert dat het right to challenge erkenning verlangt van de onderscheiden rolverantwoordelijkheden van burgers en overheid. De overheid is er voor de structurele taken over uitvoering waarvan verantwoording afgelegd moet worden. Het right to challenge kan een belangrijke aanjaagfunctie hebben voor risicodragende vernieuwing. Dat betekent dat het uitdaagrecht niet als een oplossing voor bestuurlijk onvermogen mag worden ingezet. Een door kosten beheerst overheidsbestuur dat gaat leunen op losse initiatieven van burgers is geen goede overheid. Kortom, het right to challenge is op zichzelf waardevol, maar toch vooral een leerschool in een welbegrepen democratie.

Vond je dit een boeiende blog? Lees meer en blijf op de hoogte door je aan te melden voor onze maandelijkse Blog Alert.

Carinne Elion-Valter is als universitair docent verbonden aan de sectie Algemene Rechtswetenschap Radboud Universiteit Nijmegen.

#Tocqueville #lokale democratie #righttochallenge #uitdaagrecht #burgerschap #instituties

Noten:

1. https://traaisenergiecollectief.nl/ (geraadpleegd op 18-01-22).

2. In 2020 is een voorstel van wet tot wijziging van artikel 150 Gemeentewet ter consultatie voorgelegd. Krachtens het voorstel ‘kunnen’ gemeenten een participatieverordening opstellen en daarin opnemen dat ingezetenen en maatschappelijke partijen de bepaalde in de wet omschreven taken van het gemeentebestuur kunnen uitvoeren. De taken moeten behoren tot de bevoegdheden van de gemeente en van het gemeentebestuur.

3. Zie opsomming van kansen risico’s op: https://www.kcbr.nl/beleid-en-regelgeving-ontwikkelen/integraal-afwegingskader-voor-beleid-en-regelgeving/index-beleidsinstrumenten/right-challenge (geraadpleegd op 18-01-22).

Zie voor een voorbeeld uit de praktijk bijv. J. van Popering-Verkerk & A. van Buuren, "Oefenen in bescheidenheid. Een bestuurskundige reflectie op Right to Challenge Rotterdam", www.vvsg.be (geraadpleegd op 18-01-22),

Zie voor uitgebreide beschouwing vanuit regelgevend en rechtsstatelijk perspectief de special van RegelMaat 2019 (34) en een uitgave van met essays van Jan Terlouw, Daan Roovers en Paul Schnabel van Democratie in actie op www.righttochallenge.nl (geraadpleegd op 18-01-2022).