Samenleven en het belang van constitutionele en religieuze geletterdheid

Datum bericht: 1 april 2020

Door Paul B.C.D.F. van Sasse van Ysselt

Samenleven is een kunst

Samenleven is een kunst. Wij-gevoel is daarbij behulpzaam. Het draagt bij aan de ontwikkeling van waardevolle, vreedzame relaties ten opzichte van elkaar. Het is ook functioneel, namelijk voor economische ontwikkeling en het in standhouden van instituties als steunberen voor de samenleving. Kim Putters karakteriseert die treffend als een ‘gevoelsgemeenschap, waar je thuis bent en die tot solidariteit en zorgzaamheid leidt, naast zoiets als koopmansgeest en gedeelde trots.’

Een welbegrepen wij-gevoel

Een wij-gevoel kent echter ook risico’s als het verkeerd wordt begrepen. Welk wij-gevoel is betekenisvol, creëert geen uitgeslotenen en laat voldoende ruimte voor een Ander die de samenleving een kritische spiegel kan voorhouden? Precies, zoals Montesquieu dat deed met zijn Perzische brieven en later zijn landgenoot Tocqueville met zijn Amerikaanse reisverslag en meer nog zijn memoires. Wat zien wij in die spiegel aan verbondenheid en wij-gevoel als de Ander ons de spiegel voorhoudt?

Het wij-gevoel staat onder druk. Volgens opeenvolgende rapporten van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) voelt een meerderheid van de Nederlanders dat het wij-gevoel bedreigd wordt door in elk geval globalisering, individualisering en toenemende diversiteit. Zij leiden in een sterk geseculariseerde samenleving regelmatig tot botsingen rond geloofsbeleving.

Welk verhaal hebben wij?

Een wij-gevoel heeft een verhaal nodig. Wat is dat verhaal vandaag de dag? Tot aan de Verlichting was dat verhaal in belangrijke mate het verhaal van en geloof in God. De Verlichting gaf de Rede als substituut, het Duits Idealisme de Geest en de Romantiek de esthetiek. Zij alle blijken echter niet in staat te zijn geweest richting te geven en een duurzame gemeenschap op te bouwen, evenmin als de negentiende-eeuwse natiestaat en de twintigste-eeuwse ‘cultuurindustrie’, aldus Eagleton in zijn Culture and the Death of God. De latere postmoderne deconstructie heeft weliswaar onze negatieve vrijheid versterkt, maar de positieve vrijheid weinig geboden.1 Juist deze vrijheid kan echter dienen ter invulling van ons levensplan en het vormgeven van het wij-gevoel. In een versnelde wereld zou een houding van resonantie en improvisatie kunnen bijdragen aan dat gevoel. Zo’n houding vergt echter een balanceer-act die niet voor iedereen zal zijn weggelegd. Verder dienen zich nieuwe vormen van activisme en solidariteit aan, maar zonder helderheid. Daar staan wij dan met de substituties voor God.

paul_van_sasse_van_ysselt_Samenleven_belang_constitutionele_en_religieuze_geletterdheid_blog

Democratische rechtsstaat

Toch is er een substituut dat aardig weet te voorzien in een collectief ijk- of kristallisatiepunt voor de samenleving, namelijk de liberale democratie of democratische rechtsstaat. Hij heeft ten minste het potentieel een wij-gevoel te creëren. Hij doet dat ook in de twee landen die Tocqueville zo goed kende; Amerika en Frankrijk. Helemaal los gezongen van God is de democratische rechtsstaat echter niet. In zijn indrukwekkende Inventing the Individual geeft Siedentop een historisch-filosofische analyse van de christelijke wortels - morele gelijkheid; alle zielen gelijk voor God - en (daarmee) de morele inhoud van de liberale democratie.

Religie en secularisme

In de VS is die relatie tussen religie en secularisme nog aanwezig, in Europa minder of niet meer. Hier sluiten religie en secularisme elkaar steeds meer uit. Siedentop betreurt dat, want deze uitsluiting berooft Europa van een morele autoriteit. Hij vindt het ook onnodig, want berustend op de misvatting van de aard van het secularisme; secularisme is ‘God’s gift to the world’, geboren uit het christendom en het middeleeuws canoniek recht.

De crux van de liberale democratie is de aanvaarding van een sfeer waarin ieder vrij is keuzes te maken, van geweten en vrij handelen. Zij heeft als centrale waarde de gelijke vrijheid, kent mensen als rationeel en moreel handelende wezens en kent vrije kiezers die verantwoordelijk zijn voor hun handelen. Het zijn noties die van oudsher inderdaad al aanwezig zijn in het christendom. De klassieke constitutionele drie-eenheid Hobbes (gelijke onderwerping), Locke (vrijheid en individuele rechten) en Rousseau (volkssoevereiniteit en zelfbestuur) kennen hun voorlopers in het middeleeuws canoniek recht waarin morele gelijkheid, natuurrecht en soevereiniteit een centrale plaats innemen. Siedentop biedt een grondige en sterke nuancering van de standaardlezing waarin de liberale democratie en het secularisme (enkel en uitsluitend) producten zijn van de Renaissance en de anti-kerkelijke Verlichting die braken met de ‘donkere’ middeleeuwen.

paul_van_sasse_van_ysselt_Samenleven_en_belang_constitutionele_en_religieuze_geletterdheid

Geletterdheid nodig

De beginselen van de democratische rechtsstaat vertegenwoordigen waarden die veel Nederlanders (deels) herkennen en belangrijk vinden. Het verhaal ervan laat zich vertellen aan de hand van cultuurhistorische gebeurtenissen en thema’s die zijn ingebed in onze moderne cultuur. Dat blijft niet vanzelf zo. Het verhaal vergt constitutionele en (daarmee ook) religieuze geletterdheid. Religieuze en (andere) constitutionele waarden zijn ten minste deels overlappend. Kennis van beide bevordert de mogelijkheid om elkaar te kunnen blijven - of beter leren te - begrijpen en een betekenisvol gesprek met elkaar te kunnen aangaan. Vandaag de dag draagt religie nog steeds voor een belangrijk deel bij aan persoonlijke zingeving, identiteit, zorg voor elkaar en het algemeen belang.

Voor velen biedt religie een warmte die constitutionele noties niet kunnen bieden. Dat blijkt vaak als het erop aan komt, bij levensvragen en -gebeurtenissen waarmee iedereen geconfronteerd raakt en waarin iedereen elkaar kan herkennen als medemens en lotgenoot. Religie vormt voor velen dan ook een positieve bijdrage aan identiteit en deugdontwikkeling. (Georganiseerde) religie kan daarom behalve persoonlijk waardevol ook belangrijk en nuttig zijn voor de samenleving, bijvoorbeeld om uitersten van materialisme en fanatisme tegen te gaan, zoals Fukuyama in navolging van Tocqueville betoogt. God en Ziel kunnen de samenleving een waarde en betekenisvol bindmiddel verschaffen, evenals kunsten dat kunnen doen. Religie en kunst doen dat onder andere door verhalen te vertellen of te tonen, blijkend uit onze cultuurgeschiedenis die zo mooi is weergegeven in onder andere Met gelovige ogen van Mary Beard.

Nieuwe openheid

In Nederland bestaat er ondertussen steeds meer verlegenheid in en met de publieke uitdrukking van religie. Velen zijn het vocabulaire verleerd, mensen begrijpen elkaar steeds moeilijker en de overheid worstelt met de manifestatie van religie in het publieke domein. De werelden van geloof en ongeloof zijn zo bezien aanzienlijk gescheiden, terwijl het denkmodel van geloof en ongeloof in essentie hetzelfde is, zoals Siedentop betoogt. Zijn boodschap dat de (leef)wereld te onhelder is voor binaire schema’s, is feilloos uitgewerkt in Smaedes’ God, Iets of Niets. Deze verdedigt overtuigend de stelling dat het vervloeien van de grenzen tussen geloof en ongeloof een kenmerk is van onze samenleving, het traditionele godsgeloof en het fel antireligieuze (nieuwe) atheïsme afnemen, en daarvoor in de plaats een nieuwe openheid voor religieuze vragen opkomt, voorbij het dualistische denken in termen van geloof en ongeloof. Een beetje meer constitutionele en religieuze geletterdheid, en het wij-gevoel komt weer in beeld.

Paul van Sasse van Ysselt is jurist en filosoof, werkzaam bij de Rijksoverheid en de VU Amsterdam.

Meld je nu aan voor de Tocqueville-nieuwsbrief!

Lees meer over waarden en normen en Tocqueville

Tags: Tocqueville, Montesquieu, democratische rechtsstaat, religie, wij-gevoel, constitutionele geletterheid, religieuze geletterdheid

1. Negatieve vrijheid (red.) is de afwezigheid van belemmeringen. Positieve vrijheid is het zelf invulling geven aan die vrijheid.