Over Tocqueville, de Eerste Kamer en Kinderopvangtoeslag

Door Frank van den Heuvel

Jurist Frank van den Heuvel gaat in op de onderbelichte rol van de Eerste Kamer binnen de toeslagenaffaire. Hoe komt het dat de blaam voornamelijk bij de uitvoerende macht ligt, waarbij de rol van de controlerende macht is onderbelicht? Waarom is er nog niet eerder gekeken naar de rol van de Eerste Kamer? En hoe heeft de Eerste Kamer invulling gegeven aan zijn rol binnen deze befaamde toeslagenaffaire?

Toen hij in Frankrijk betrokken werd bij het opstellen van een nieuwe grondwet, heeft Tocqueville enkele, toen revolutionaire, voorstellen gedaan. Zo stelde hij het kiezen van de president voor en het instellen van een tweekamerstelsel. Het eerste voorstel werd overgenomen, er moest echter nog even gewacht worden op het tweede voorstel. De ratio van Tocqueville voor dat laatste was dat de wetgevende macht met ‘twee kamers’ meer tot zijn recht komt en een betere kwaliteit van wetgeving realiseert. Nederland heeft sinds 1815 een tweekamerstelsel, maar er wordt te weinig gebruik gemaakt van deze dualiteit. Het is daarom goed om eens naar de (mogelijke) rol voor de Eerste Kamer te kijken. De toeslagenaffaire geeft daar ook alle aanleiding toe.

Tik voor de wetgevende macht

Het waarborgen van rechtmatigheid, uitvoerbaarheid en handhaafbaarheid: dat zijn de kernactiviteiten van de Eerste Kamer. Laten deze punten nu net als omissies naar voren komen in het rapport van de Commissie-van Dam over de toeslagen. Terecht kwam in het Kamerdebat over het rapport aan de orde dat óók de Tweede Kamer in deze affaire blaam treft. Als controleur, maar zeker als medewetgever heeft de Tweede Kamer ‘druipende boter op zijn hoofd’, zoals VVD-fractievoorzitter Dijkhoff terecht zei. Zo is het bij veel wetsvoorstellen die uiteindelijk aangenomen worden door de Tweede Kamer. Kamerleden willen wetgeving die warm, hard, scherp, duidelijk, generiek en passend is. Dat is moeilijk allemaal waar te maken.

De Commissie-Van Dam en Tweede Kamerleden concluderen dat de gehele Trias Politica gefaald heeft. Vooral de uitvoerende macht krijgt veel tikken in het rapport: beleidsambtenaren, Belastingdienst, staatssecretarissen en ministers liggen extreem onder vuur. De rechter en de wetgever moeten niet over het hoofd worden gezien. De rol van de Tweede Kamer maakte geen onderdeel uit van de onderzoeksopdracht van de Commissie-Van Dam. Gelukkig kwam het mea culpa wel in het debat terug. Hoe heeft de Eerste Kamer zijn rol gespeeld?

Legitimatie van de Senaat

Over de rol van de Eerste Kamer is tot op heden niets gezegd of geschreven. Dat is vreemd, onterecht en een gemiste kans. In een tijd dat de Tweede Kamerleden kort zitten, partijen voortdurend splitsen en versplinteren en het politiek opportunisme belangrijker is dan solide wetgeving voor elkaar boksen, groeit het belang en de relevantie van de Eerste Kamer. Tocqueville zag indertijd al het belang van twee kamers voor betere wetgeving. Daarin ligt vooral de rol van de Eerste Kamer.

Naar mijn overtuiging betekent dit dat de Eerste Kamer een koers moet varen die niet alleen partijpolitiek bepaald is. De Eerste Kamer moet niet te huiverig zijn om af te wijken van partijgenoten in de Tweede Kamer. De Eerste Kamer moet haar positie opeisen en daarmee een belangrijke rol spelen in het meer solide maken van de rechtsstaat. Eerste Kamerleden hebben geen formele binding met het regeerakkoord en beoordelen iedere wet op rechtmatigheid, uitvoerbaarheid en handhaafbaarheid. Precies de drie begrippen die centraal staan in deze hele kwestie. Hoe hebben zij invulling gegeven aan hun rol?

Om genoemde drie toetsingscriteria te hanteren is geen grondwetswijziging of welke aanpassing ook nodig. Eerste Kamerleden moeten gewoon doen wat zij behoren te doen: kwaliteit van wetgeving beoordelen. Juist in de kwestie van de kinderopvangtoeslagen had de Eerste Kamer de onvolkomenheden van de Tweede Kamer kunnen en moeten corrigeren. Door dat te doen, had zij de uitvoerende macht niet met onmogelijke wetgeving opgezadeld en de rechterlijke macht ook beter gemaakt. Helaas lijkt het in de Eerste Kamer meer te gaan over ‘een meerderheid voor het kabinet’ dan over inhoud en kwaliteit van wetgeving.

Bescheiden op de voorgrond

De toeslagenaffaire verdient daarom ook een debat in de Eerste Kamer. Niet om het kabinet nogmaals naar huis te sturen, maar uit oogpunt van zelfreflectie. Juist ook omdat de Eerste Kamer er voor moet waken een soort Tweede Kamer te worden; met politieke spelletjes en doorgeschoten afsplitsgedrag. Gedrag, durf, kennis en degelijkheid verdienen rehabilitatie. De Eerste Kamer moet van bescheiden op de achtergrond naar bescheiden op de voorgrond: laverend tussen ongewenste dominantie en noodzakelijke relevantie. Als ergens die relevantie nodig is, dan is dat bij goede wetgeving: rechtmatigheid, uitvoerbaarheid en handhaafbaarheid.

Vond je dit een boeiende blog? Lees meer en blijf op de hoogte door je aan te melden voor onze maandelijkse Blog Alert.

Frank van den Heuvel is jurist en staat op de vigerende CDA-lijst voor de Eerste Kamer.

#Tocqueville #Toeslagenaffaire #Tweekamerstelsel #Tweedekamer #Eerstekamer #Triaspolitica #Wetgeving #Dualisme #Uitvoerendemacht