Tocqueville en de Franse democratie anno nu

Datum bericht: 13 januari 2021

Door Rien Fraanje

Hoe zou filosoof Tocqueville de omgang met religie in het huidige Frankrijk zien? Wanneer is liberale democratie niet meer liberaal? In deze blog vraagt Rien Fraanje zich af hoe het Franse concept laïcité samen gaat met religieuze tolerantie.


Volgend jaar is het 190 jaar geleden dat Alexis de Tocqueville zijn beroemde reis door de Verenigde Staten van Amerika begon. Het heeft ons met ‘Over de democratie in Amerika’ een politiek-filosofisch standaardwerk opgeleverd dat bijna twee eeuwen later nog steeds inspireert.

Stel nu dat hij na de publicatie van zijn magnum opus in een tijdmachine kon stappen die hem in een handomdraai naar zijn Frankrijk van 2021 zou brengen. Het maakt me enorm nieuwsgierig: welke observaties zou hij in zijn schrift optekenen voor zijn nieuwe boek ‘Democratie in het Frankrijk van de 21e eeuw’?


Frankrijk anno nu

Tocqueville zou zijn moederland in vertwijfeling aantreffen. Geen ander land in Europa heeft zo sterk te lijden van extremistisch islamitisch geïnspireerd geweld. De aanslagen op de redactie van Charlie Hebdo, concertzaal Le Bataclan, toeristen in Nice en recentelijk nog op een docent en katholieke kerkgangers hebben diepe sporen nagelaten in de sterk pluriforme Franse samenleving.

De door religieuze fanaten gepleegde terroristische aanslagen raken het land op zijn achilleshiel. Want Frankrijk heeft historisch gezien een complexe, misschien zelfs ietwat getroebleerde relatie met religie. Het katholicisme is eeuwenlang zo dominant aanwezig geweest in de persoonlijke levens en het publieke leven van de Fransen dat zij een strikte invulling bedachten van het principe van de scheiding van kerk en staat. Deze zogenoemde laïcité moest voorkomen dat de kerk en staat weer met elkaar verweven zouden raken.


Laïcité: de dominante opvatting

Ook voor de laïcité geldt dat er niet een eenduidige betekenis van dit beginsel is te geven. Er zijn politici en wetenschappers die in deze vorm van scheiding van kerk en staat geen belemmering zien van aanwezigheid van religie in de publieke ruimte of het publieke debat. Maar de stroming die de laïcité vertaalt als een principe waarin religie tot een strikte privékwestie wordt gereduceerd, is afgelopen decennia dominant geworden. Het katholicisme is voor veel Fransen een cultuurgeloof geworden met rituelen op hoogtijdagen als geboorte, doop, huwelijk en sterven. Dat maakt dat veel Franse katholieken prima uit de voeten kunnen met een strikte uitwerking van de laïcité. Voor de miljoenen Franse moslims betekent de absolute betekenis die aan het principe wordt gegeven dat zij gedwongen worden tot een keuze tussen hun identiteit als moslim of als nieuwe Fransman.

Vergaande restricties

Na de nieuwe vreselijke wandaden van extremistische moslims worden de ‘laïstische’ duimschroeven verder aangedraaid. Dat de meeste Franse moslims en hun officiële vertegenwoordigende instanties de terreurdaden veroordelen, lijkt geen verschil te maken. Het moslimfundamentalisme moet met harde hand worden uitgeroeid en daarvoor grijpen de Fransen naar het oude instrument van de laïcité. Officieel geldt ook in Frankrijk nog de vrijheid van godsdienst, maar de restricties voor moslims om uiting te geven aan hun geloof gaan inmiddels ver. Hoofddoekjes en andere religieuze uitingen zijn in tal van publieke gebouwen al jarenlang verboden. Er zijn nu politici uit het politieke midden die in alle ernst verkondigen dat de verkoop van halal vlees in de supermarkt indruist tegen de heilig geachte laïcité. President Macron heeft nu een wetsvoorstel in voorbereiding die verenigingen en instellingen straks verplicht een republikeins contract te ondertekenen. De laïcité is zelf een geloofsartikel geworden; een god mag de loyaliteit aan de Franse Republiek niet in de weg staan.

paris-1852928_1280


Geloof en democratie

Ik vermoed dat Tocqueville het huidige publieke debat in zijn thuisland over religie met verbazing, zo niet met verontrusting zou aanschouwen. Op basis van zijn rondreis door Amerika was hij ervan overtuigd geraakt dat een democratie op de lange duur niet zonder (religieus) geloof kan. Juist om te voorkomen dat een loyaliteit zich op één principe (bijvoorbeeld de vrijheid) of één leider richt, zorgt een geloof voor pluraliteit. Gespreide loyaliteiten voorkomen absolutisme en dat is daarom heilzaam voor een democratie.


Loyaliteit

Daar komt bij dat loyaliteit zich niet laat afdwingen. Vorig jaar interviewde ik voor Het Goede Leven Hans-Martien ten Napel over zijn knappe boek Constitutionalism, Democracy and Religious Freedom. Daarin laat hij zien hoe wij onze liberale democratie zijn gaan verabsoluteren. Dat is volgens Ten Napel een doodlopende weg: ,,Als de liberale democratie de ruimte voor groepen gaat beperken en als het ware de korte route gaat volgen door een dictaat op te leggen van: dit moet je overnemen of vertrek anders maar, dan ondergraaft ze haar eigen fundamenten. Je kunt de liberale democratie mensen niet door de strot duwen. Dat is in tegenspraak met het idee van de liberale democratie. Je moet mensen in staat stellen een eigen band te ontwikkelen. Dat doe je alleen door een royale mate van godsdienstvrijheid te ontwikkelen."


Medicijn tegen extremisme

Zo beschouwd is ruimte voor religie en dus ook voor de islam in de publieke ruimte een beter medicijn tegen extremisme. Het geeft Franse moslims de kans om tegelijk een vrome moslim én Fransman te zijn. Tocqueville die een monumentaal boek schrijft over de democratie in onze tijd zit er helaas niet in. Maar ik vraag me wel af: wordt in Frankrijk nog net zo vaak teruggegrepen naar deze politiek-filosofische coryfee als in Nederland? Het zou het debat over de plek van religie in de Franse samenleving wellicht wat kunnen ontspannen.

Vond je dit een boeiende blog? Lees er meer en blijf op de hoogte door je aan te melden voor onze maandelijkse Blog Alert!


Rien Fraanje is secretaris-directeur van de Raad voor het Openbaar Bestuur en werkt aan een promotieonderzoek over tolerantie ten aanzien van religie. Deze blog schreef hij op persoonlijke titel.

Het nieuwe boek 'Een nieuwe politieke formule: Ideeën voor staat en samenleving geïnspireerd door Alexis de Tocqueville' is nu uit! Bekijk het hier

#Tocqueville #democratie #vrijheid #vrijheidvangodsdienst #islam #Frankijk #laïcité #presidentMacron