Tocqueville, de politieke Pascal (II)

Door Maurits Potappel

Alexis de Tocqueville (1805-1859) is op meerdere manieren diepgaand beïnvloed door zijn landgenoot Blaise Pascal (1623-1662). In het eerste deel van het tweeluik over Tocqueville en Pascal besprak Maurits Potappel Tocquevilles houding ten aanzien van het materialisme en het rationalisme. In dit tweede deel gaat hij in op de geloofscrisis van Tocqueville en de wijze waarop Pascals mensbeeld hem hielp om deze crisis te verwerken. Hoe heeft de denkwijze van Pascal invloed gehad op Tocquevilles existentiële crisis?

Tocqueville werd in zijn jeugdjaren onderwezen door de abt en Jansenist Lesueur, die hij als een soort moeder zag na het overlijden van zijn eigen moeder.* Lesueur droeg bij aan de religieuze vorming van Tocqueville. Toen Tocqueville zestien jaar oud was, verhuisde hij samen met zijn vader naar Metz en in de bibliotheek aldaar kwam hij in aanraking met de boeken van Voltaire, Diderot en Rousseau. Door het lezen van deze boeken kwam Tocqueville in een existentiële crisis en raakte hij zijn geloof kwijt. Waar Pascal een godservaring had die hij opschreef in het fragment Mémorial, had Tocqueville een omgekeerde ervaring die hij opschreef in een brief aan de Russische mystica Sophie de Swetchine (1782-1857). Deze brief werd na de dood van Tocqueville verbrand, maar De Swetchine had een aantal kopieën gemaakt die gepubliceerd werden.

Aardbeving

Tocqueville schreef in deze brief:

‘’heb ik je ooit verteld over een groot ongeluk in mijn jeugd, dat mijn hele leven heeft gestempeld? Tot die tijd leefde ik in een groot vertrouwen, zonder dat ik ooit twijfelde. Toen kwam de twijfel met zo’n groot geweld mijn ziel binnen. Niet zomaar twijfel aan een bepaalde stelling, maar twijfel aan alles. Opeens voelde ik de sensatie zoals die wordt omschreven door hen die een aardbeving ervaren […] Ik werd bevangen door de zwartste melancholie, en een enorme afgunst voor mijn leven dat nog niet eens was begonnen’’.

Een soort politieke Pascal

Hoewel Tocqueville op zijn ziekbed de laatste sacramenten heeft ontvangen en de Kerk uiterlijk trouw is gebleven, is hij deze geloofscrisis nooit meer helemaal te boven gekomen.* Bovendien heeft het zijn politieke standpunten diepgaand beïnvloed, volgens zijn biograaf Larry Siedentop.* Tocqueville werd door zijn tijdgenoten beschouwd als ‘’een Pascal zonder geloof’’ en ‘’een soort politieke Pascal’’.* Waar Pascal echter in het christelijk geloof een steunpunt vond, had Tocqueville een moeizame persoonlijke verhouding hiertoe. Tocqueville had vooral moeite met de dogmatische kant van het katholicisme en voelde zich sterk aangetrokken tot het protestantisme.*

Tocqueville geeft in Over de Democratie in Amerika hoog op van de positieve invloeden van het protestantisme op de democratie in de Verenigde Staten. Hij omarmde de protestantse wens om de Kerk en Staat te scheiden en droeg de gewetensvrijheid een warm hart toe.* De ‘christelijke moraal’ kon volgens Tocqueville alleen gebaseerd worden op gewetensvrijheid. Door deze quasi-protestantse interpretatie kon Tocqueville de notie van de christelijke moraal bewaren en vertalen in zijn werken ondanks zijn persoonlijke geloofscrisis.* Het is een interessante vraag waarom Tocqueville zich zo aangetrokken voelde tot het protestantisme. Mogelijk komt het voort uit zijn vorming in het Jansenisme waarin, net als in het protestantisme, de zwakheid van de mens wordt benadrukt.

Denkend riet

Volgens Pascal is ‘’de mens niets dan een riet, het zwakste in de natuur, maar hij is een denkend riet’’. De kwetsbaarheid die Pascal in de mens zag, onderkende Tocqueville ten volle in zijn correspondentie met zijn onderzoeksassistent Gobineau. Hij schreef dat het christendom een nieuwe ordening had aangebracht in de deugden door de brute deugden zoals kracht en trots onderaan te plaatsen. In plaats daarvan kwamen de zachte deugden zoals medelijden en nederigheid bovenaan te staan.*

Menselijk tekort

Tocqueville bezag het christendom niet eerst en vooral existentieel maar vooral sociologisch en als een middel om de democratie in stand te houden. Het christelijk geloof is bij Tocqueville vooral een voorwaarde om de mens bij te sturen in zijn passies en ondeugden. Bovendien verheft het de mens boven de verleiding om het leven materieel in te vullen. De mens is namelijk tot grootste daden geroepen volgens Tocqueville. Tocqueville haalt in Over de Democratie in Amerika Pascal aan om de mens aan te sporen reeds op de leeftijd van ‘’achttien of twintig grote dingen tot stand te brengen’’.* Tocqueville schreef dat hij zich persoonlijk ook geroepen voelde tot grote daden maar dat hij tegelijkertijd zijn eigen tekort ervaarde. De spanning die deze paradox met zich meebrengt is terug te zien in Tocquevilles leven en werk.

Het zou de moeite waard zijn om de inzichten van de beperktheid en de zwakte van de mens weer toe te passen in onze tijd waarin de verleiding soms op de loer ligt om de mens te zien als een calculerend economisch wezen. Het mensbeeld van Pascal en Tocqueville heeft oog voor de beperktheid van de mens maar reduceert de mens hiertoe niet. Het houdt de spanning van de grandeur en misère van de mens bij elkaar. Juist door deze spanning ontstaat er oog voor noties als genade en vergeving. Noties die onmisbaar zijn voor elke samenleving.

Vond je dit een boeiende blog? Lees meer en blijf op de hoogte door je aan te melden voor onze maandelijkse Blog Alert!

Maurits Potappel is jurist en als fellow verbonden aan het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA waar hij onderzoek doet naar de democratische rechtsstaat.

#Tocqueville #Pascal #democratie #geloof #protestantisme #katholicisme #deugden #rationalisme #inspiratie #ziel

*De noten zijn beschikbaar bij de redactie.