Tocqueville en de presidentiële weigering om verlies te erkennen

Door Joris Backer

De bedreiging van de democratie in de Verenigde Staten van Amerika in de aanloop naar de presidentsverkiezingen van 2021 (hierna: Amerika) zette Joris Backer ertoe aan de werken van Alexis de Tocqueville opnieuw te gaan bestuderen. En terecht! Er zit nog steeds een verbazingwekkende relevantie in zijn analyses. In dit blog richt Joris Backer zich op de aard van de democratie in relatie tot het Trumpisme in Amerika.

De verrassende verkiezing van vastgoedondernemer, maar vooral mediaster Donald Trump in 2016 ging gepaard met een democratische machtswisseling in overeenstemming met de Amerikaanse constitutie. De weigering vier jaar later door de verslagen president Trump om toe te geven dat hij verloren had, riep nieuwe vragen op over de mate waarin democratisch gedrag codificering vereist, zelfs van zulke bestendige gebruiken. De Amerikaanse constitutie bleek niet te voorzien in de weigering van de president zijn verkiezingsverlies te aanvaarden. De verslagen kandidaat – een president die zich niet conformeerde aan het gebruikelijke democratische gedrag - begon hiermee aan een proces van uitholling van het gezag van het Amerikaanse constitutioneel bestel. De installatie van de nieuw verkozen president Joseph Biden en de machtsoverdracht vond plaats in afwezigheid van de gekrenkte verliezer. Bidens gezag werd hiermee ab initio ondermijnd, wat ook de bedoeling was van de onverzoenlijke vleugel van de Republikeinse Trump-supporters.

Kwetsbare democratie

De gebeurtenissen rond de presidentsverkiezingen in 2021 illustreren dat het democratische bouwwerk dat in Amerika het langst bestaat en het meeste checks and balances kent, toch kwetsbaarder blijkt dan werd verondersteld. Trump had geen boodschap aan conventies en verliezen kon hij mentaal en politiek niet verwerken. Een congrescommissie onderzoekt de gebeurtenissen en de jury is er nog niet uit. Had zijn erkenning van de nederlaag de aanval door een bende teleurgestelde Trump aanhangers op Capitol Hill op 6 januari 2021 kunnen voorkomen? Wij zullen het waarschijnlijk nooit zeker weten.

Een brede opvatting over democratie

Hoewel Tocquevilles observatie betrekking heeft op Amerika in de 19de eeuw, zijn er voor deze tijd nog steeds lessen te trekken uit zijn analyse. De Fransman ontwikkelde in zijn Democratie in Amerika (twee delen) een stelling over de aard van de democratie die wij misschien vergeten zijn in de hoogtijdagen van het zegevierende liberale kapitalistische model, na het einde van de Koude Oorlog. Het begrip democratie omvat – volgens hem - alle sleutelelementen van de organisatie van de samenleving, zoals het gedrag tussen burgers, de verdeling van rijkdom en de gebruikelijke kenmerken die aan de democratie worden toegeschreven, zoals algemeen kiesrecht, vreedzame machtsoverdracht na verkiezingen, vrije pers en onafhankelijke betrouwbare magistraten. Volgens Tocqueville beperkt democratie zich niet tot het enge concept van verkiezingen, waarbij de winnaar alles neemt, ook al is zijn meest geciteerde uitspraak dat het volk zich bewust moet zijn van de tirannie van de meerderheid.

Twee bedreigende tendensen

Zoals Tocqueville tijdens zijn leven als lid van het Franse parlement gedurende meer dan tien jaar analyseerde en later vaak herhaalde, koestert de democratie twee verschillende tendensen die tot haar eigen ondergang kunnen leiden: de drang om de privileges van de bevoorrechte klasse onder autocratisch bewind te herstellen; of het opleggen van de egalitaire heerschappij van het socialisme, die zou leiden tot een terugkeer van lijfeigenschap, zij het voor alle burgers. Veel verschillende oorzaken kunnen het vuur ontsteken, ook goede bedoelingen, maar is de koers eenmaal ingezet zal het onherroepelijk leiden tot desastreuze gevolgen voor de individuele vrijheid van de burger.

Tocqueville heeft de bevestiging van zijn voorzienende inzicht buiten Frankrijk in een later tijdsgewricht zelf niet kunnen ervaren: de Russische Revolutie werd het moderne voorbeeld van lijfeigenschap onder de communistische autocratie. In de Chinese variant onder Mao en de Culturele Revolutie ontstond een eigen versie van centrale planning en gebrek aan vrijheid. In deze versie is de economie gemonopoliseerd door de autocratisch geregeerde politieke partij en haar exclusieve economische en politieke machtsstructuur waaraan de individuele vrijheid geheel ondergeschikt is gemaakt.

De andere vorm van bedreiging zagen wij bewaarheid in het Derde Rijk van Hitler. Tocqueville was zich wel bewust van rassentheorieen. Hij nam daartegen principieel stelling toen zijn oud-medewerker Gobineau hierover een boek publiceerde waarin superioriteit werd geclaimd voor de bepaalde rassen.¹

Geen toeval

Het is geen toeval dat Trump zich vereenzelvigde met racistische strijdgroepen zoals Qanon en KKK. Het gaat om de eerste stap te herkennen, zei Hannah Arendt al, niet om de laatste. Racisme is vaak de eerste stap op de weg naar de autocratie.

Vond je dit een boeiende blog? Lees meer en blijf op de hoogte door je aan te melden voor onze maandelijkse nieuwsbrief.

Joris P. Backer is lid van de Eerste Kamer. In 2023 publiceert hij een politieke analyse van de democratie van Nederland, geïnspireerd door Alexis de Tocqueville.

#Tocqueville #verkiezingen #VerenigdeStaten #presidentTrump #presidentBiden #Gobineau #HannahArendt #RussischeRevolutie #China #DerdeRijk

Noten:

1. Zie over de discussie tussen Arthur de Gobineau en Tocqueville: “Tocqueville, l’homme qui comprit la democratie,”(2022) Olivier Zunz, p. 368-372; (in het Engels uitgebracht onder de titel “The man who understood democracy: the life of Alexis de Tocqueville, Princeton Press 2022).