Transcendentie, het klimaatvraagstuk en maatschappelijke democratie

Datum bericht: 18 mei 2022

Door Frans Wijsen

Het klimaatvraagstuk komt steeds indringender op de politieke agenda. Toch blijkt het niet eenvoudig om grote knopen door te hakken over onderwerpen die de verhouding tussen mens en natuur betreffen. Frans Wijsen analyseert de tegenstellingen en dilemma’s die op dit terrein spelen en gaat na welke rol religie hier zou kunnen spelen en welke democratie-opvatting daarbij past.

De overstromingen in de zomer van 2021 in Zuid Limburg laten volgens sommigen duidelijk zien dat er iets aan de hand is met ons klimaat, ook in eigen land. Zij spreken over een opwarming van de aarde en schrijven dit toe aan menselijk handelen. Anderen zijn daar niet zo zeker van. Zij spreken dan ook niet over klimaatcrisis maar over klimaatverandering en relativeren deze verandering onder verwijzing dat zoiets vaker is voorgekomen in de geschiedenis.

Een opgave die weerstand oproept

Hoe dan ook, ook al zijn de overstromingen misschien niet een direct gevolg van klimaatverandering, de klimaatverandering versterkt wel de omstandigheden waaronder overstromingen ontstaan. Er moet dus zeker wel iets gebeuren. Aan de ene kant houdt dit in dat wij ons moeten aanpassen aan het veranderende klimaat. Aan de andere kant ligt er de opgave de opwarming van de aarde te proberen bij te sturen.

Na gelijksoortige overstromingen van de Maas in 1992 en 1995 zijn dijken verhoogd en is er meer ruimte gecreëerd voor de rivier. Maar dit roept ook weerstanden op. De afgelopen zomers waren immers juist uitzonderlijk droog. Dus waarom zou je grond of woningen van mensen onteigenen om plaats te maken voor water? Deze weerstanden laten de meerstemmigheid zien in het klimaatdebat. Zij tonen ook de noodzaak van daadwerkelijk maatschappelijk draagvlak voor democratisch genomen besluitvorming.

kelly-sikkema-_whs7FPfkwQ-unsplash

Niet alleen de overheid aan zet

Gedurende de afgelopen decennia zijn de opvattingen over rivier- en watermanagement drastisch veranderd. Bij de professionals is de overtuiging gegroeid dat niet langer alleen naar de overheid gekeken moet worden voor oplossingen, maar ook naar het bedrijfsleven en het maatschappelijk middenveld. Bij water- en riviermanagement zijn uiteenlopende spelers betrokken en moeten uiteenlopende belangen afgewogen worden: huisvesting, werkgelegenheid, recreatie, energievoorziening, cultureel erfgoed, biodiversiteit.

Dit is niet gemakkelijk, maar wel mogelijk. Dit laat het ‘Waal Weelde’-project bij Nijmegen zien. Dit project beoogde een transitie van traditioneel naar duurzaam beheer van de Waal.1 Voor dit project moest niet alleen rekening gehouden worden met nationale en internationale wetgeving en moesten niet alleen provinciale en gemeentelijke overheden op een lijn zien te komen; ook moesten de neuzen van investeerders en milieuactivisten dezelfde kant op gaan wijzen.

Maatschappelijk eigenaarschap en betrokkenheid

Maar dit is gelukt. Het project laat zien dat waar een wil is ook een weg is. Wat nodig is, is een gezamenlijk gevoel van eigenaarschap en betrokkenheid bij besluitvorming, het gevoel dat er voor iedereen wat te winnen valt en een gemeenschappelijke visieontwikkeling. Bij die visieontwikkeling spelen vragen als: Moeten wij blijven vechten tegen het water en hoe lang kunnen we daarmee dan doorgaan bij een alsmaar stijgende zeespiegel? Of moeten we het water de ruimte geven en, zo ja, tegen welke prijs?

markus-spiske-5sh24a7m0BU-unsplash

Dieperliggende vragen

Op een dieper niveau stelt het klimaatvraagstuk ons uiteindelijk voor de vraag naar de verhouding tussen mens en natuur. Is de mens heer en meester over de natuur? Is de mens partner van de natuur en moeten wij niet vechten tégen de natuur, maar samenwerken mét de natuur? Of is de mens niet te onderscheiden van de natuur, eigenlijk maar opgenomen ín de natuur en dus meer participant in dan partner van de natuur?

In grootschalig onderzoek naar de verhouding tussen mens en natuur in geseculariseerd Nederland bleek dat veel mensen een verbondenheid ervaren met de natuur.2 Gevraagd om stellingen te waarderen op een schaal van ‘geheel mee eens’ tot ‘geheel mee oneens’ kregen stellingen als ‘In de natuur ervaar ik de nietigheid van de mens’, ‘als ik door het bos loop voel ik mij opgenomen in het Al’, en ‘onderdeel zijn van het geheel van de natuur is belangrijk voor wie ik ben’ een relatief hoge acceptatie.

Transcendentie-ervaring

Religiewetenschappers noemen dit een transcendentie-ervaring. Mensen ervaren dat zij niet het centrum van de wereld zijn, maar dat zij opgenomen zijn in een groter geheel. Dit soort ervaringen zijn relevante aanknopingspunten om mensen te betrekken bij besluitvorming over milieuvraagstukken in geseculariseerd Nederland.

In het ‘Waal Weelde’-project speelden kerken geen rol als betrokkenen; er was alleen oog voor kerkgebouwen als cultureel erfgoed langs de Waal. Toch kunnen religies en religiewetenschappers wel een bijdrage leveren aan water- en riviermanagement. Enerzijds door er de bovengenoemde transcendentie-ervaringen bij te betrekken. Anderzijds door nog eens goed na te denken over de verhouding tussen mens en natuur.

Herijken

Bij dat nadenken zal ook niet geschroomd moeten worden om klassieke leerstukken te herijken. De mens is bijvoorbeeld niet heer en meester over de natuur, ook niet beschermster of hoedster van de natuur, zoals het ideaal van rentmeesterschap vaak wordt uitgelegd in de christelijke scheppingsleer. Aan de andere kant, ook het idee van ‘ruimte voor de rivier’ was het resultaat van menselijk nadenken en de plannen die eruit voortvloeiden vereisten menselijk ingrijpen.

Mensen hebben in het geheel van schepselen dus wel een bijzondere positie: ergens tussen participant en partner in, onderdeel van de natuur en ook onderscheiden van de natuur.

Vond je dit een boeiende blog? Lees meer en blijf op de hoogte door je aan te melden voor onze maandelijkse Blog Alert

Frans Wijsen is hoogleraar praktische religiewetenschap en missiewetenschap aan de Radboud Universiteit. Hij bestudeert de relatie tussen religie en openbaar bestuur, met name op het gebied van milieuvraagstukken. Hij is onder meer auteur van ‘Water: Toegang tot leven’, in: Handelingen. Tijdschrift voor Praktische Theologie en Religiewetenschap, 2021, aflevering 3, p. 3 - 5.

#Tocqueville #democratie #maatschappelijke democratie #overheid #belangen #religie #transcendentie #klimaatvraagstuk #klimaatadaptatie #Ruimte voor de Rivier #Waal Weelde-project #rentmeesterschap

Noten:

1. T. Smits, ‘‘WaalWeelde’- van onderaf werken aan ruimtelijke kwaliteit en duurzame veiligheid’, in: Vakblad Natuur Bos Landschap,  April, 6-8, 2009 (https://edepot.wur.nl/13336 (geraadpleegd 19 april 2022)); S. Smulders-Dane, T. Smits, G. Fielding,  &. Chang,  & K. Kuipers, ‘Learning from regional sustainable development in the Netherlands: Explorations from a learning history’, in Sustainability, 8(6) 2016, p. 527 (https://doi.org/10.3390/su8060527 (geraadpleegd 19 april 2022).

2. W. de Groot, R. van den Born, ‘Visions of nature and landscape type preferences: An exploration in The Netherlands. Landscape and urban Planning’ 63, 127-[1]   W. de Groot, R. van den Born, ‘Visions of nature and landscape type preferences: An exploration in The Netherlands. Landscape and urban Planning’ 63, 127-138 < https://doi.org/10.1016/S0169-2046(02)00184-6 > (geraadpleegd 19 april 2022).138 < https://doi.org/10.1016/S0169-2046(02)00184-6 > (geraadpleegd 19 april 2022).