Verstandige stad verdient de toekomst

Datum bericht: 24 februari 2021

Door Paul van Sasse van Ysselt

Burgers onder de loep

Deze zomer detecteerden camerasurveillancewagens in Rotterdamse parken of mensen zich daar wel aan de anderhalve meter afstandseis hielden. De camerabeelden werden verstuurd naar een centrale afdeling. Daar werd beoordeeld of er sprake was van overtredingen, zodat zo nodig kon worden opgetreden. Slim en efficiënt? Ja. Verstandig? Nee.

Smart cities

Het voorbeeld is slechts een de vele waarin digitale technologie de lokale overheid ondersteunt in haar taakuitoefening. In de afwegingen om te komen tot de inzet van gedigitaliseerde controle, handhaving en dienstverlening moet ten minste de privacy een rol spelen. Dat bleek in het Rotterdamse geval niet te zijn gebeurd. Dat is erg genoeg, maar raakt nog niet de kern van wat de makke is van ‘slimme steden’ (smart cities). Die is gelegen in de gedigitaliseerde overheidspraktijk waarin efficiency en effectiviteit vaak dermate de overhand hebben, dat het menselijk gezicht, het maatwerk en de rommeligheid verdwijnen.

smart-4168483_640

Nudging en New Public Management

De inzet van de slimme stad sluit nauw aan bij de achterliggende bestuursfilosofie van de laatste decennia: het New Public Management (NPM). Daarvoor geldt de overheid als bedrijf, gericht op nutsmaximalisatie en gebaseerd op economische kosten-baten analyses. Burgers worden beschouwd als klanten en consumenten. Hun gedrag verdient verleiding (nudging) en sturing, als het even kan door middel van slimme technologie die vaart op kunstmatige intelligentie en het ‘internet der dingen’. Deze filosofie is onlosmakelijk verbonden met het neoliberalisme.

Overactief en onbenaderbaar

De combinatie van slimme stad, NPM en neoliberalisme leidt tot de merkwaardige paradox dat de decennialang gewenste kleine overheid op lokaal niveau meer aanwezig is dan ooit, zij het digitaal en op slimme afstand: overactief en onbenaderbaar. Dat schuurt in de verhouding overheid, burger en leefomgeving. NPM en neoliberalisme hebben inmiddels dan ook afgedaan. Hun falen is blootgelegd door onder andere de financiële crisis van 2008, de schuldencrisis van 2010, de gegroeide sociaaleconomische kloof in de samenleving, verdiept door de coronacrisis, en de vele misstanden in uitvoeringsorganisaties. De klimaat- en diversiteitscrisis completeren het beeld. Het populisme spint er garen bij. Politieke partijen van links tot rechts en economen uit diverse scholen pleiten daarom voor tempering van het doorgeslagen marktdenken en een terugkerende rol van de overheid om een einde te maken aan de publieke kaalslag. Daarbij past ook de voorzichtige bijstelling van het NPM aan de hand van een meer publieke waarden-gedreven management. Nu nog de slimme stad.

Een beter idee

De slimme stad hoeft geen afstand te doen van zijn ingenieuze technologie. Die kan wel degelijk behulpzaam zijn. Voorwaarde daarvoor is wel dat dat verstandig gebeurt. Zo zal het bestuur bij de besluitvorming over de inzet van technologie de publieke waarden en grondrechtelijke belangen moeten expliciteren, onderkennen en de grenzen ervan in acht nemen. Minder systeemwereld en meer leefwereld dus, of - analoog aan de metafoor van socioloog Richard Sennett voor de inrichting van de openbare ruimte en stadsontwikkeling – minder de prescriptief gesloten ville en meer de coördinerende open cité. Nog anders vergeleken, - nu naar de metafoor van de pauzeplaatsen langs de Franse snelwegen voor het persoonlijke leven, afkomstig van klinisch psycholoog Paul Verhaeghe - minder functionele aire de service en meer rustgevende aire de repos. Kortom, meer ruimte voor rommeligheid en morele gevoeligheid.

Morele gevoeligheid in plaats van algocratie

Het belang van deze gevoeligheid is mooi tot uitdrukking gebracht in de fresco’s van Lorenzetti in Siena. Morele gevoeligheid draagt bij aan betrouwbaarheid van bestuur. Betrouwbaar bestuur is rechtvaardig bestuur. Onmisbaar daarvoor is de kardinale deugd verstandigheid. Zonder deze prudentia of phronesis verwordt bestuur van de slimme stad tot een algocratie: bestuur gebaseerd op algoritmes en data, waarbij bovendien de (morele) autonomie van de mens verschuift naar bedrijven en overheden. Mensen maken dan weliswaar geen fouten meer, maar vergeten ook te leren en zelfstandig afwegingen te maken.

camera-1723546_640

Slimme stad is een verstandige stad

Een dergelijke verschuiving van morele autonomie is funest voor menselijke waardigheid en de democratie. De slimme stad doet daarmee ook zichzelf tekort. Tijd dus voor meer balans. De slimme stad kan daarvoor leren van de kennis en kunde van mensenrechtensteden, zoals Middelburg. Waar de slimme stad ook mensenrechtenstad is, zoals Utrecht, kan intern even over de schutting worden gekeken. Een echt slimme stad is verstandig.

Vond je dit een boeiende blog? Lees er meer en blijf op de hoogte door je aan te melden voor onze maandelijkse Blog Alert!

Paul van Sasse van Ysselt is jurist en filosoof, verbonden aan de Afdeling staats- en bestuursrecht van de Rechtenfaculteit van de VU Amsterdam.

#Tocqueville #democratie #nudging #smartcities #goedbestuur #NewPublicManagement #vrijheid #burgerschap #instituties #mensenrechten #waardigheid #rechtvaardigheid #algocratie