Tocqueville, de politieke Pascal

Datum bericht: 15 september 2021

Door Maurits Potappel

Alexis de Tocqueville (1805-1859) is op meerdere manieren diepgaand beïnvloed door zijn landgenoot Blaise Pascal (1623-1662). In dit tweeluik onderzoek ik wat de invloed van Pascal op Tocqueville is geweest. Allereerst behandel ik de kritiek op het materialisme en rationalisme die Tocqueville van Pascal heeft overgenomen. Vervolgens ga ik in op een op de geloofscrisis van Tocqueville en de wijze waarop Pascals mensbeeld hem hielp om deze crisis te verwerken.

Twee eeuwen voordat Tocqueville het levenslicht zag, leefde in Frankrijk een genie met de naam Blaise Pascal. Blaise werd in 1623 geboren in het dorp Clermont-Ferrand in het midden van Frankrijk. Op driejarige leeftijd overleed zijn moeder en toen Blaise acht jaar oud was, verhuisde hij met zijn vader en twee zussen Gilbert en Jacqueline naar Parijs. Pascal was wonderlijk begaafd en werd door zijn vader geschoold in de wiskunde. Op dit gebied heeft hij grote bijdragen geleverd door de uitvinding van de eerste mechanische rekenmachine en de stelling van Pascal. Toen zijn vader in 1651 stierf, trad zijn zus Jacqueline als zuster in het cisterciënzerinnenklooster Port-Royal in Parijs. Blaise begon zich door deze twee gebeurtenissen en de veelvuldige gesprekken met zijn zus met grote belangstelling toe te leggen op de theologie. Het klooster Port-Royal was het centrum van de zogenaamde Jansenisten die vooral de zwakte van de mens en de noodzaak van genade benadrukten.

Pensées en de god van de filosofen

Toen Pascal na een betrekkelijk zwaar leven vol met hoofpijn en kiespijn op negenendertigjarige leeftijd stierf, vond men een verzameling aantekeningen. Deze aantekeningen dragen de naam Pensées die na zijn dood uitgegeven zijn. In de Pensées voert Pascal een gesprek met God, zichzelf en de lezer. Hij schreef over de grootheid en de ellende van de mens, de ijdelheid en het materialisme dat hij waarnam om zich heen en de zoektocht van zijn geloof. Een van de beroemdste fragmenten is de aantekening Mémorial waarin Pascal een godservaring omschrijft die hij had in de nacht van 23 november 1654. ‘’Vuur, vreugde, tranen van vreugde. Jezus Christus. Mijn God is uw God. God, niet van de filosofen, maar de God van Abraham, Izaäk en Jacob’’. Het zou absurd zijn om te denken dat Pascal zich met deze uitspraak tegen het redelijk denken zou keren zoals weleens beweerd wordt. Pascal was een genie in de wis- en de natuurkunde maar was tastend op zoek naar de grenzen van de rede.* Pascal wilde naast de rede aandacht vragen voor het hart van de mens waar redenen te vinden zijn die de rede niet kent.

Pascal en Tocqueville

De Vlaamse filosoof Luk Sanders, verbonden aan de ETF in Leuven, heeft in zijn proefschrift aangetoond dat Tocqueville diepgaand beïnvloed is door Pascal.* Tocqueville las Pascal vrijwel dagelijks, schreef hij: ‘’er zijn drie mensen met wie ik elke dag een klein beetje tijd doorbreng; dat zijn Pascal, Montesquieu, en

Twee eeuwen voordat Tocqueville het levenslicht zag, leefde in Frankrijk een genie met de naam Blaise Pascal. Blaise werd in 1623 geboren in het dorp Clermont-Ferrand in het midden van Frankrijk. Op driejarige leeftijd overleed zijn moeder en toen Blaise acht jaar oud was, verhuisde hij met zijn vader en twee zussen Gilbert en Jacqueline naar Parijs. Pascal was wonderlijk begaafd en werd door zijn vader geschoold in de wiskunde. Op dit gebied heeft hij grote bijdragen geleverd door de uitvinding van de eerste mechanische rekenmachine en de stelling van Pascal. Toen zijn vader in 1651 stierf, trad zijn zus Jacqueline als zuster in het cisterciënzerinnenklooster Port-Royal in Parijs. Blaise begon zich door deze twee gebeurtenissen en de veelvuldige gesprekken met zijn zus met grote belangstelling toe te leggen op de theologie. Het klooster Port-Royal was het centrum van de zogenaamde Jansenisten die vooral de zwakte van de mens en de noodzaak van genade benadrukten.


Pensées en de god van de filosofen

Toen Pascal na een betrekkelijk zwaar leven vol met hoofpijn en kiespijn op negenendertigjarige leeftijd stierf, vond men een verzameling aantekeningen. Deze aantekeningen dragen de naam Pensées die na zijn dood uitgegeven zijn. In de Pensées voert Pascal een gesprek met God, zichzelf en de lezer. Hij schreef over de grootheid en de ellende van de mens, de ijdelheid en het materialisme dat hij waarnam om zich heen en de zoektocht van zijn geloof. Een van de beroemdste fragmenten is de aantekening Mémorial waarin Pascal een godservaring omschrijft die hij had in de nacht van 23 november 1654.

‘’Vuur, vreugde, tranen van vreugde. Jezus Christus. Mijn God is uw God. God, niet van de filosofen, maar de God van Abraham, Izaäk en Jacob.’’

Het zou absurd zijn om te denken dat Pascal zich met deze uitspraak tegen het redelijk denken zou keren zoals weleens beweerd wordt. Pascal was een genie in de wis- en de natuurkunde maar was tastend op zoek naar de grenzen van de rede.* Pascal wilde naast de rede aandacht vragen voor het hart van de mens waar redenen te vinden zijn die de rede niet kent.

light-bulb-4514505_1280


Pascal en Tocqueville

De Vlaamse filosoof Luk Sanders, verbonden aan de ETF in Leuven, heeft in zijn proefschrift aangetoond dat Tocqueville diepgaand beïnvloed is door Pascal.* Tocqueville las Pascal vrijwel dagelijks, schreef hij: ‘’er zijn drie mensen met wie ik elke dag een klein beetje tijd doorbreng; dat zijn Pascal, Montesquieu, en Rousseau’’.* In Over de democratie in Amerika verwijst hij zowel expliciet als impliciet naar Pascal. Zo haalt hij de zogenaamde gok van Pascal aan en prijst hij Pascals liefde voor de waarheid.* Meer impliciet is de manier van schrijven die beiden gemeen hebben. Tocqueville wordt weleens omschreven als een kunstenaar, met een ‘’levendige, directe schrijfstijl doorspekt met gevoel’’.* Ook in persoonlijk opzicht hadden Pascal en Tocqueville veel gemeen. Beiden waren katholiek en beïnvloed door het jansenisme. Zij bleven de moederkerk hun hele leven trouw, ondanks de vele vragen en twijfels die ze hadden. Waar Pascal het geloof verinnerlijkte ondanks zijn twijfel, bleef het geloof voor Tocqueville echter lastig te verinnerlijken door een geloofscrisis en voortdurende twijfel.

Een van belangrijkste manieren waarop Tocqueville door Pascal is beïnvloed, is de wijze waarop Tocqueville aankeek tegenover de verschuiving binnen de filosofie in de richting van een materialistisch en rationalistisch mensbeeld. In navolging van Pascal bekritiseerde hij een zuiver materieel mensbeeld.* Volgens Tocqueville was het materialisme een inherent gevaar van de democratie ‘’want het laat zich perfect combineren met de ondeugd die het meest kenmerkend is voor deze volken’’.* In zijn correspondentie met zijn onderzoeksassistent Arthur de Gobineau (1816-1882) legde Tocqueville uit dat het christendom vooral wijst op het leven na dit leven en de ethiek hiermee een puurdere en hogere betekenis geeft. Het christelijk geloof stelt volgens Tocqueville de menselijke ziel centraal en plaatst de betekenis van de materiële wereld in een rijker perspectief.

Engel noch dier

Naast Pascals kritiek op het materialisme, is Tocqueville beïnvloed door zijn kritiek op het rationalisme. Zo vroeg Tocqueville aandacht voor de irrationele aspecten van de mens. Bij Pascal wordt dit het hart genoemd. Bij Tocqueville komt dit bijvoorbeeld tot uitdrukking in zijn passages over de invloed van de democratie op de gevoelens van de Amerikanen.* Beiden wijzen op de beperktheid van de rede van de mens. De mens moet zijn grenzen kennen. ‘‘De mens is engel noch dier, en het ongeluk wil dat je je als dier gedraagt wanneer je de engel wil spelen’’, schrijft Pascal.* In een tijd waarin hoge idealen en een goed imago van groot belang zijn, is dit een onmisbaar inzicht.

Materialisme en rationalisme

Een van belangrijkste manieren waarop Tocqueville door Pascal is beïnvloed, is de wijze waarop Tocqueville aankeek tegenover de verschuiving binnen de filosofie in de richting een materialistisch en rationalistisch mensbeeld. In navolging van Pascal bekritiseerde hij een zuiver materieel mensbeeld. Volgens Tocqueville was het materialisme een inherent gevaar van de democratie ‘’want het laat zich perfect combineren met de ondeugd die het meest kenmerkend is voor deze volken’’. In zijn correspondentie met zijn onderzoeksassistent Arthur de Gobineau (1816-1882) legde Tocqueville uit dat het christendom vooral wijst op het leven na dit leven en de ethiek hiermee een puurdere en hogere betekenis geeft. Het christelijk geloof stelt volgens Tocqueville de menselijke ziel centraal en plaatst de betekenis van de materiële wereld in een rijker perspectief.

Tocquevilles geloofcrisis

Tocqueville werd in zijn jeugdjaren onderwezen door de abt en Jansenist Lesueur, die hij als een soort moeder zag na het overlijden van zijn eigen moeder.* Lesueur droeg bij aan de religieuze vorming van Tocqueville. Toen Tocqueville zestien jaar oud was, verhuisde hij samen met zijn vader naar Metz en in de bibliotheek aldaar kwam hij in aanraking met de boeken van Voltaire, Diderot en Rousseau. Door het lezen van deze boeken kwam Tocqueville in een existentiële crisis en raakte hij zijn geloof kwijt. Waar Pascal een godservaring had die hij opschreef in het fragment Mémorial, had Tocqueville een omgekeerde ervaring die hij opschreef in een brief aan de Russische mystica Sophie de Swetchine (1782-1857). Deze brief werd na de dood van Tocqueville verbrand, maar De Swetchine had een aantal kopieën gemaakt die gepubliceerd werden.

Aardbeving

Tocqueville schreef in deze brief:

‘’heb ik je ooit verteld over een groot ongeluk in mijn jeugd, dat mijn hele leven heeft gestempeld? Tot die tijd leefde ik in een groot vertrouwen, zonder dat ik ooit twijfelde. Toen kwam de twijfel met zo’n groot geweld mijn ziel binnen. Niet zomaar twijfel aan een bepaalde stelling, maar twijfel aan alles. Opeens voelde ik de sensatie zoals die wordt omschreven door hen die een aardbeving ervaren […] Ik werd bevangen door de zwartste melancholie, en een enorme afgunst voor mijn leven dat nog niet eens was begonnen’’.

Een soort politieke Pascal

Hoewel Tocqueville op zijn ziekbed de laatste sacramenten heeft ontvangen en de Kerk uiterlijk trouw is gebleven, is hij deze geloofscrisis nooit meer helemaal te boven gekomen.* Bovendien heeft het zijn politieke standpunten diepgaand beïnvloed, volgens zijn biograaf Larry Siedentop.* Tocqueville werd door zijn tijdgenoten beschouwd als ‘’een Pascal zonder geloof’’ en ‘’een soort politieke Pascal’’.* Waar Pascal echter in het christelijk geloof een steunpunt vond, had Tocqueville een moeizame persoonlijke verhouding hiertoe. Tocqueville had vooral moeite met de dogmatische kant van het katholicisme en voelde zich sterk aangetrokken tot het protestantisme.*

candles-4298297_1280

Tocqueville geeft in Over de Democratie in Amerika hoog op van de positieve invloeden van het protestantisme op de democratie in de Verenigde Staten. Hij omarmde de protestantse wens om de Kerk en Staat te scheiden en droeg de gewetensvrijheid een warm hart toe.* De ‘christelijke moraal’ kon volgens Tocqueville alleen gebaseerd worden op gewetensvrijheid. Door deze quasi-protestantse interpretatie kon Tocqueville de notie van de christelijke moraal bewaren en vertalen in zijn werken ondanks zijn persoonlijke geloofscrisis.* Het is een interessante vraag waarom Tocqueville zich zo aangetrokken voelde tot het protestantisme. Mogelijk komt het voort uit zijn vorming in het Jansenisme waarin, net als in het protestantisme, de zwakheid van de mens wordt benadrukt.

Denkend riet

Volgens Pascal is ‘’de mens niets dan een riet, het zwakste in de natuur, maar hij is een denkend riet’’. De kwetsbaarheid die Pascal in de mens zag, onderkende Tocqueville ten volle in zijn correspondentie met zijn onderzoeksassistent Gobineau. Hij schreef dat het christendom een nieuwe ordening had aangebracht in de deugden door de brute deugden zoals kracht en trots onderaan te plaatsen. In plaats daarvan kwamen de zachte deugden zoals medelijden en nederigheid bovenaan te staan.*

Menselijk tekort

Tocqueville bezag het christendom niet eerst en vooral existentieel maar vooral sociologisch en als een middel om de democratie in stand te houden. Het christelijk geloof is bij Tocqueville vooral een voorwaarde om de mens bij te sturen in zijn passies en ondeugden. Bovendien verheft het de mens boven de verleiding om het leven materieel in te vullen. De mens is namelijk tot grootste daden geroepen volgens Tocqueville. Tocqueville haalt in Over de Democratie in Amerika Pascal aan om de mens aan te sporen reeds op de leeftijd van ‘’achttien of twintig grote dingen tot stand te brengen’’.* Tocqueville schreef dat hij zich persoonlijk ook geroepen voelde tot grote daden maar dat hij tegelijkertijd zijn eigen tekort ervaarde. De spanning die deze paradox met zich meebrengt is terug te zien in Tocquevilles leven en werk.

Het zou de moeite waard zijn om de inzichten van de beperktheid en de zwakte van de mens weer toe te passen in onze tijd waarin de verleiding soms op de loer ligt om de mens te zien als een calculerend economisch wezen. Het mensbeeld van Pascal en Tocqueville heeft oog voor de beperktheid van de mens maar reduceert de mens hiertoe niet. Het houdt de spanning van de grandeur en misère van de mens bij elkaar. Juist door deze spanning ontstaat er oog voor noties als genade en vergeving. Noties die onmisbaar zijn voor elke samenleving.

Vond je dit een boeiende blog? Lees meer en blijf op de hoogte door je aan te melden voor onze maandelijkse Blog Alert!

Maurits Potappel is jurist en als fellow verbonden aan het Wetenschappelijk Instituut voor het CDA waar hij onderzoek doet naar de democratische rechtsstaat.

#Tocqueville #Pascal #democratie #geloof #protestantisme #katholicisme #deugden #rationalisme #inspiratie #ziel

*De noten zijn beschikbaar bij de redactie.