Het 'momentum' gemist: over de opdracht aan de politiek (longread)

Datum bericht: 6 mei 2021

Door Herman Kaiser

In deze longread gaat promovendus Herman Kaiser in op de afnemende geborgenheid binnen de samenleving. De politiek komt steeds verder van de burger te staan waarbij de huidige wereldwijde pandemie als excuus dient voor het gebrek aan inzichtelijkheid. Waar ligt de rol voor de politiek om de toenemende onrust binnen het publieke domein te bedaren?

Het is alweer zes maanden geleden dat de pauselijke encycliek Fratelli Tutti verscheen. In dat half jaar is veel gebeurd. De tweede Coronagolf diende zich aan en werd zelfs overspoeld door een derde. Het virus muteerde en de samenleving ook.

De invoering van een avondklok ging met ongekende gewelddadigheden gepaard. Bij velen houdt het geduld op. Bij anderen blijft de angst, de onzekerheid. Ongenoegen en een bepaalde barsheid lijken de algemene sfeer te bepalen. Wie dat overdag niet ervaart bij het over straat lopen, wordt in de late avonduren nogal eens de put ingepraat door een vaste kern van talking heads in de talkshows.

De lontjes worden korter, de tenen langer. In het land dat zich voorstond op zijn verdraagzaamheid maakt de ene helft de andere uit voor wappie of juist voor een dwingeland, die burgers hun vrijheid afpakt. Het is geen troostende gedachte dat het geen uniek Nederlands verschijnsel is. Het kan zelfs nog erger. Een dieptepunt was de bestorming op het Capitool in de eerste week van het nieuwe jaar.

De oproep van de paus

De oproep van de paus tot broeder- en zusterschap, om meer barmhartigheid naar elkaar te tonen is overschaduwd door de actuele ontwikkelingen. Het is niet zo dat er geen aandacht is voor het appèl dat de paus doet. Helaas blijft deze aandacht vaak beperkt tot een kleine kring van mensen die toch al met vraagstukken van vrede, sociale gerechtigheid en behoud van de schepping bezig waren. In de verkiezingscampagne van dit voorjaar speelde de oproep van de paus geen rol. Dat is jammer.

De pandemie als excuus?

De wereldwijde pandemie kan als excuus worden aangevoerd dat wij even met zijn allen de richting kwijt zijn. ‘Wacht maar’. ‘Straks komt alles weer goed’. ‘Straks gaan wij weer normaal doen tegen elkaar’. Dat hopen wij, tenminste. Toch is het maar de vraag of dit gebeurt. Het wereldwijde probleem van onverschilligheid, vervreemding, de toenemende ongelijkheid, onrechtvaardige verrijking en de uitputting van onze planeet is van vóór de pandemie. De pauselijke encycliek Fratelli Tutti stond voor maart 2020 al stevig in de steigers.

corona-4912807_1280

De paus heeft in zijn encycliek de samenhang willen duidelijk maken tussen sociale vrede en de dreigende onbewoonbaarheid van de aarde. Hij heeft deze thema’s met een derde verbonden: het kennelijke onvermogen van de mens om zijn verantwoordelijkheid voor de medemens en de mensheid te nemen in het publieke domein. Wij slagen er niet in die verantwoordelijkheid te vertalen naar een effectieve politieke ordening die in dienst staat van de menselijke waardigheid.

Macht: versnippering én concentratie

Als Alexis de Tocqueville nu zou rondreizen, op zoek naar de relatie tussen menselijke waardigheid en democratie zou hij verbouwereerd zijn. Macht en invloed zijn zó versnipperd dat iedereen zich met alles bemoeit en er uiteindelijk niets gebeurt. Omgekeerd zijn er kartelvormige machtsconcentraties die zich aan elke democratische controle onttrekken. Zij sturen onzichtbaar kapitaalstromen die landen kunnen maken of breken. Deze macht is dienstbaar aan de rijkdom van een kleine groep miljardairs die er een sport van maakt om via sociale media beurskoersen te manipuleren. De kleine belegger die hiermee zijn pensioen verspeelt hoort tot de categorie ‘losers’. Daar moet je vooral geen mededogen mee hebben. Dat geldt ook voor mensen die door pech schulden hebben moeten maken. ‘Losers’ help je niet. Eigen-schuld-dikke-bult. Wie zijn kans verspeeld heeft verdient geen tweede. En wie nooit een eerste kans heeft gehad? Tja, misschien krijgen hun kinderen het beter….

Permanente onrust

Maar die tijd is voorbij. Zelfs in het rijke Westen groeit nu voor het eerst in decennia een generatie op waarvan de ouders niet meer erop mogen rekenen dat hun kinderen het beter hebben dan zijzelf. Ook los van de pandemie moeten moderne ouders alle zeilen bij zetten. Niet alleen om de touwtjes aan elkaar te knopen. Het runnen van een jong gezin is topsport. Er wordt veel van jonge ouders gevraagd. Niet alleen is hun wereld ingewikkelder geworden, ook die van hun kinderen. Kinderen kunnen dagelijks worden geconfronteerd met onverwachte, bedreigende impulsen van buitenaf. Vertrouwde scheidslijnen tussen wat veilig en onveilig is vallen weg. Natuurlijk was de huiselijke rust van vroeger vaak ook bedompt. Er werd ook wel het etiket van kleinburgerlijkheid opgeplakt. Maar daar paste ook een bepaalde geborgenheid bij: weten dat je thuis bent en je dus veilig mag voelen. Die geborgenheid maakt plaats voor een gevoel van permanente onrust. De smartphone is een groot wonder in een klein doosje. Het wonderdoosje heeft ook griezelige kanten. Zelfs jonge kinderen tellen niet meer mee als ze niet in de juiste app-groep zitten.

protest-464616_1280

Geborgenheid: waar te vinden?

De grote buitenwereld om ons heen wordt steeds complexer en moeilijker te begrijpen. Tegelijkertijd zit die buitenwereld ons dichter op de huid dan ooit. Dat maakt mensen, niet alle jonge kinderen, onrustig en soms ook zenuwachtig.

Tegelijk ervaren mensen dat de overheid juist verder van hen af komt te staan. De toeslagenaffaire heeft pijnlijk duidelijk gemaakt dat dit gevoel niet ten onrechte is. Tussen burgers en de overheid is een dikke laag steenwol geplaatst. De perfecte isolatie. Zelfs voor mensen die jarenlang binnen de overheid beroepsmatig hebben gefunctioneerd is het soms een hele puzzel om door die isolatie heen te breken. Niemand overziet meer het geheel. Iedereen doet zijn ding. And that’s it ….

Wij leven allemaal in deze wereld als kinderen van onze schepper. Wij zijn broers en zusters van elkaar. De aarde is ons huis. Maar wie bestuurt ons huishouden? Wie houdt de boel een beetje in de gaten om alles in goede banen te leiden? Er is geen pater familias. Dat vinden wij ouderwets. Een mater familias is er evenmin.

Democratische rechtsstaat

De mens als redelijk en sociaal wezen heeft zeker wel de creativiteit gehad om oplossingen te bedenken om ons huishouden op orde te houden. Daar kunnen wij als huisgenoten immers goede afspraken over maken. De beste uitvinding daarvoor is de democratische rechtsstaat. Daarvan was Tocqueville al getuige in de negentiende eeuw tijdens zijn reis door de Verenigde Staten. Ruim een eeuw na hem zei de Amerikaanse theoloog Reinhold Niebuhr:

‘Man’s capacity for justice makes democracy possible, but man’s inclination for injustice makes democracy necessary’.

Het momentum gemist

Het is jammer dat in de verkiezingscampagne van dit voorjaar van 2021 geen enkele politieke partij met een visie kwam hoe wij onze complexe wereld voor onze burgers weer kunnen ontrafelen en inzichtelijk kunnen maken. Het vertrouwen tussen burger en politiek komt namelijk pas weer terug als de isolatielaag verdwijnt. Met wattige woordspelletjes wordt die laag eerder dikker dan dunner. De campagne voor de Tweede Kamerverkiezingen van 2021 was een gemiste kans. Het verschuilen achter de pandemie is niet terecht. Juist door de pandemie was er een extra gelegenheid om dichter bij de burger te komen. Ik heb een hekel aan het modewoord ‘momentum’ dat in debatten en commentaren regelmatig werd gebruikt. Maar dat ‘momentum’ hebben de politici wel gemist.

Vond je dit een boeiende longread? Blijf op de hoogte door je aan te melden voor onze Blog Alert!

Herman Kaiser werkte in verschillende functies in het openbaar bestuur. Hij is thans promovendus bij prof. dr. Paul van Geest en prof. dr. Sylvester Eijffinger over het katholiek-sociale denken en de politieke economie.

#Tocqueville #Coronacrisis #Pandemie #Politiek #Burger #Geborgenheid #Barmhartigheid #Inzichtelijkheid #Macht #Instituties #PausFranciscus