Zomerschool in Yogyakarta 2024: Onderzoek naar het Weeshuis Santa Maria te Ganjuran

In juli 2024 vond in Yogyakarta (Midden-Java, Indonesië) een zomerschool plaats over de geschiedenis van onderwijs en opvoeding van kinderen in (post)koloniaal Indonesië. De organisatie was in handen van de Radboud Universiteit, Universitas Gadjah Mada (de staatsuniversiteit te Yogjakarta) en UNIKA Soegijapranata (de katholieke universiteit te Semarang). Deze zomerschool was een prachtig voorbeeld van gezamenlijk onderzoek, waarbij de uitwisseling en het samenbrengen van diverse soorten bronnen in Nederland en Indonesië centraal stonden. Namens de Radboud Universiteit waren prof. Marit Monteiro en dr. Maaike Derksen aanwezig.

Uitwisseling van expertise

De eerste intensieve dagen van de zomerschool waren gevuld met boeiende colleges en discussies. Gastsprekers zoals dr. Helene van Klinken, die sprak over kind-transfers uit Timor Leste, brachten hun expertise in en verrijkten de zomerschool. Prof. Susan Legêne (Vrije Universiteit), die in mei nog de Jan Roeslezing verzorgde, deelde haar kennis over de rol van fotografie en visuele bronnen in historisch onderzoek. Dr. Hotmauli (Oely) Sidabalok, die vorig jaar samen met Derksen de workshop 'Gedeeld Erfgoed Delen' aan UNIKA organiseerde, gaf een lezing over location-based onderzoek en de toepassing van 'memoryscapes' (een combinatie van mondelinge geschiedenis en veldwerk, red.) om gevoelig, onofficieel of moeilijk in kaart te brengen erfgoed te onderzoeken.

Maaike Derksen aan het woord tijdens de Summerschool bij Universitas Gadjah Mada te Yogyakarta (Midden-Java, Indonesië).

Susan Lêgene en Hotmauli (Oely) Sidabalok tijdens de Summerschool.

Onderzoek naar katholiek weeshuis Ganjuran

Maaike Derksen, verbonden aan de Faculteit der Letteren en het KDC van de Radboud Universiteit, begeleidde een groep van acht studenten die na drie intensieve instructiedagen zelf onderzoek gingen doen naar de manier waarop het katholieke Santa Maria-weeshuis in Ganjuran een rol speelde in de opvoeding van kinderen in (post)koloniaal Indonesië.

Ganjuran, net ten zuiden van Yogyakarta, is nauw verbonden met de familie Schmutzer, waarvan het archief wordt beheerd door het KDC. In 1912 erfden de broers Josef en Julius Schmutzer de suikeronderneming "Gondang-Lipoera" in Ganjuran. Julius van Rijckevorsel en Caroline van Rijckevorsel-Schmutzer, de zus van de missionaris Leopold Maria Van Rijckevorsel SJ, zetten zich als lekemissionarissen in voor de missie. Caroline, die verpleegster was, begon in haar garage een polikliniek, die later uitgroeide tot een volwaardig ziekenhuis. Later namen de Zusters Onder De Bogen (CB) de zorg voor het weeshuis, de kliniek en de scholen in Ganjuran over. Caroline was ook medeoprichtster van de Melania Stichting (Java) in 1921. Het archief van de Melania Stichting, inclusief beeldmateriaal, berust ook bij het KDC. Julius liet een kerkje bouwen in Javaanse joglo-stijl en stupa-vormige Candi met een beeld van het Heilig Hart. Onder de leiding van Schmutzer-Rijckevorsel-familie werd Ganjuran een belangrijk centrum van missie en sociale zorg op Java.

Kerk van Ganjuran in typische Javaanse joglo-stijl (bron: WikiMedia Commons)

In 1934 keerde de familie Schmutzer-Rijckevorsel terug naar Nederland vanwege de studie van hun kinderen. Tijdens de Indonesische Revolutie in 1947-1949 werd de suikeronderneming volledig vernield, maar de missiegebouwen, zoals de kerk, de school, het weeshuis en het ziekenhuis, bleven gespaard, aangezien deze werden beschouwd als eigendom van de Javanen.

Voor het eigen onderzoek dat de studenten intussen hadden opgezet, konden ze de door het KDC gedigitaliseerde stukken en een familiefilm uit het Schmutzer-archief gebruiken, en bovendien documenten die beschikbaar waren gesteld door zuster Lysbeth CB uit het provinciaal archief van de Zusters Onder De Bogen in Maastricht. Deze bronnen werden aangevuld met zelf opgespoorde bronnen en materiaal in Indonesië.

Maaike Derksen (midden) en Marit Monteiro (2e van rechtsachter) op location-visit met de studenten van de summerschool.

Ganjuran

Belangrijk onderdeel van het onderzoek was de zogenoemde site-visit op zaterdag. Onder begeleiding van Maaike Derksen, Oely Sidabalok en Marit Monteiro brachten de studenten een bezoek aan Ganjuran. We werden allen warm verwelkomd door de zusters en de directrice van het weeshuis, en de kinderen zorgden voor een hartverwarmend optreden, dat eindigde met gezamenlijk line-dansen op het lied 'Putar ke Kiri, Putar ke Kanan'. Tijdens het veldwerkonderzoek kregen de studenten de kans om het weeshuis en de indrukwekkende Javaanse joglo-stijlkerk en de in Hindoestaanse stijl gebouwde Heilig Hart Tempel, beide gelegen op het Ganjuran-complex, te bezoeken. Daarnaast interviewden de studenten alumni van het weeshuis en spraken ze met mensen in de omgeving, zoals de lokale kroepoek-verkoopster aan de hoofdstraat.

In gesprek met voormalige weeshuismedewerkster

Op maandag werd de groep gesplitst. Twee studenten bezochten zuster Amarella CB, die sinds de jaren 1970 in het weeshuis werkt en betrokken was bij de opvang van kinderen. Zij woont momenteel in de communiteit van Panti Rapih, het katholieke ziekenhuis dat tegenover de campus van Universitas Gadja Mada ligt. De studenten waren onder de indruk en zichtbaar geëmotioneerd door haar persoonlijke relaas en ervaringen.

Maaike Derksen en de studenten van de summerschool bezoeken zuster Amarella CB bij Panti Rapih, die jaren in het katholiek weeshuis heeft gewerkt.

Jezuïetenbibliotheek

De andere groep studenten bracht(en) een bezoek aan Kolsani, de jezuïetenbibliotheek (Kolese Santo Ignatius) in Yogyakarta, waar Maaike contact had gelegd met de bibliothecaris Lya, die ze al langer kent. Hier had Lya fotoalbums, kranten en boeken over de CB-zusters en Ganjuran klaargelegd. Het Kolsani ligt in Kota Baru, en het was in dit gebouw waar het eerste jezuïetennoviciaat in Nederlands-Indië in 1922 voor Nederlandse jezuïeten werd opgericht. Een van de eerste Nederlandse novicen was Gerardus Vriens SJ, die later de geschiedenis van de Jezuïeten op Java vastlegde en het archief van het aartsbisdom in Batavia ordende. Het KDC heeft vorig jaar het archief van Vriens, dat in Semarang ligt, gedigitaliseerd als onderdeel van het project 'Gedeeld Erfgoed Delen', en het zal naar verwachting eind 2025 raadpleegbaar zijn.

Wat nemen de studenten hiervan mee?

Op dag tien was het tijd voor de studenten hun bevindingen te presenteren en tevens de documentaire die ze hadden gemaakt over het onderzoeksproces te vertonen. Hieruit werd duidelijk hoeveel ze hadden geleerd en hoeveel deze onderzoekservaring voor hen betekende. Deze zomerschool bood niet alleen nieuwe kennis, maar maakte ook temeer duidelijk dat we samen moeten werken en dat we ons gedeelde erfgoed op een betekenisvolle manier kunnen blijven delen.

Studenten van de summerschool geven hun eindpresentaties.